Kutob-dagli Ikalawa

 Note: First published in my wordpress blog renminzaitsev.wordpress.com

Paliit ng paliit ang ningas sa karaba, at bago tuluyang mawala ay muling babaligtarin at aalugin ni Ka Lira ang boteng may mitsa at muli, magpapatuloy ng pagsusulat. Tanging mga huni nalang ng iba’t ibang insekto ang maririnig. Tulog na nga ata ang buong baryo, maging ang mga kasama’y kung saan saan na nakaabot sa paglalakbay sa kanilang duyan; abala naman si Ka Lira sa pagsisinop ng datos mula sa mga ikinalat nitong libro ng Ibon facts, mga nagdaang isyu ng diyaryo, pati ang maliit na notbuk na talaan niya ng mga balita mula sa radyo at buhay na karanasan mula sa pakikitalakayan sa masa't kasama. Nais niya kasing bigyan ng pambansang anyo ang mga indibidwal na kahirapang nararanasan nila at  bigyang mukha ang teorya’t prinsipyong ituturo bukas. Bukod pa dyan, sadyang hindi pa siya dinadapuan ng antok; alas -9 pa lang, kung sa bahay nila ay katatapos niya palang siguro maghapunan, pero siyempre malalim na ang alas-9 ng gabi para sa lugar.

Ala-una na ng gabi nang magligpit ng gamit at magkabit ng duyan si Ka Lira. Sinisiksik niya na lang ng mabilis sa kanyang backpack ang kwaderno nang makarinig ng kataka-takang tunog. Hindi ito kakaiba, pero nakapagtatakang marinig sa unahan, sa labas ng bahay.  Umuulan kanina at alam niyang walang kasamang natulog sa labas pero may humihilik na tila hinihilang tablon sa labas. Agad nitong hinipan ang karaba, mabilis ngunit tahimik na tinapik tapik ang duyan ni Ka Onyo. Hindi pa ito magising kaya lalu pa nitong niyugyog ang duyan, at nang tamang magsasalita na si Ka Onyo ay agad tinapat ni Ka Lira ang hintuturo sa labing nagsesenyas ng pagtahimik.

“Parang may tao akong narinig sa labas” ang bulong ni Ka Lira.

“Anung narinig mo?” ang usisa ni Ka Onyo.

“Pakinggan mo, kanina may humihilik at may bumabagati… parang may naglalakad… sa harap,” bulong ni Ka Lira.

Agad napakunot ang noo ni Ka Onyo na tila hindi naintindihan ang narinig. At nang makawala na sa pagkamuraw sa tulog ay tahimik at maliksing ginising ang lahat para maghanda. Lumapit sa trangkahan ng kwarto ng may bahay si Ka Onyo para kausapin si Mang Idro habang palabas gamit ang pinto sa may kusina ang tatlo pang kasama.

Dahan dahan, suot ang pusikit ng gabi, naabot din nila ang tuktok ng katabing burol. Sa normal na lakaran ay madalas madulas si Ka Lira, pero hindi ngayon. Bitbit ang tsinelas at sukbit ang baby armalite, bakas sa mukha nito ang kumpyansa at determinasyon na nagsasabing ‘kumando kung kumando, kaya ko ito; para sa bayan,’ pero kasabay nito ay ang mabilis na pagtibok ng puso at panginginig ng tuhod. Posible kaya na may nagmasmasid sa kanila, o di kaya ay may nakatulog na kaaway habang naghihintay sa pag-aagaw ng liwanag at dilim, siyang madalas na hudyat sa pag-atake.

Ilang minuto pa ay nakitang naglalakad paakyat sa burol nilang pinupwestuhan si Ka Onyo at Mang Idro, parehong nakangiti.

Nagbabaan na ang mga kasama kasabay si Mang Idro nang may kaingayan kumpara sa pag-akyat sa burol ilang minuto pa lang ang nakalipas. Dito’y itinuro ni Mang Idro ang baka, oo ang bakang humihilik. Nagtawanan ang lahat.

“Mainam na dry-run, organisado at mabilis ang pagpakat natin” paliwanag ni Ka Onyo sa mga kasamang nasa kusina. May ilan kasing bago matulog ay nag-init muna ng tubig para magkape, mukhang dadaanin na lang sa kwentuhan hanggang magliwanag ang nawalang antok.

Pagkatapos nang kaunti pang pakikipagkwentuhan sa mga kasama at masigurong ligtas ang lugar ay muli, sa ikalawang pagkakataon, nagkabit ng duyan sa gilid ng kubo si Ka Lira- ang balingkinitan, bobcat ang buhok, makinis ang kutis, at higit sa lahat, matiyaga, mabait, at matalinong kasama.

“Tulog na uli tayo mga kasama”

“Sige Ka Lira” ang malambing na sagot ng kasama sa may kusina.

Kutob -dagli

Note: First published in my wordpress blog renminzaitsev.wordpress.com

I

Mag iika-anim na nang umaga, wala paring nagdo-doorbell o kumakatok man lang. Wala namang kapeng nainom si Aling Lolita,  pero magdamag  siyang gising. Bawat tangkang matulog ay kinauuwian ng mas matinding pagkabalisang di malaman kung saan nagmumula. Bakit nga ba niya naisipang hintayin ang panganay, eh ilang buwan na nga itong hindi umuuwi. Nanaginip siguro siya na isang araw ay may kumatok at ito ay ang panganay na anak; pero wala siyang maalalang ganito. Ang totoo ay madalas siyang managinip ngunit madalas niya rin makalimutan matapos magmadaling bumangon para mag-init ng tubig para sa kape at pampaligo ng dalawa pang estudyante sa High School.

Hindi na kasi sila nagkausap ng maayos ni Tin bago ito umalis.

“Eh ano bang paglilingkod sa mahihirap ang sinasabi mo, yung sa simbahan natin ang daming outreach program para sa mahihirap, SK chairman ka pa dito sa atin.  Hindi mo na kailangang magpakalayu-layo, hindi mo kailangang sumama diyan.”

Sasagutin naman ito ng anak na hindi mababago ng simpleng kawang-gawa ang sistemang inuugatan ng kahirapan, at ang gawain sa SK ay paghuhubog para maging tradisyunal na pulitiko”.

“Eh ano, mamumundok ka, papatay ka ng tao para sa paniniwala niyo?” at biglang napahikbi ng iyak si Aling Lolita.

Agad lumapit ang anak at niyakap ito “Nanay naman, hindi naman sa ganoong usapin lang  ang rebolusyon.  Ang sigurado, hindi ninyo ako ikahihiya, magiging matapat ako sa gawain; para sa bayan Nay, hindi para sa anupaman.”

Ding-dong.

Pinaghalong kaba at tuwa ang nadama ni Aling Lolita nang marinig ang doorbell “sabi ko na nga ba may darating”.

“Sino yan?”

Tatlong magkakasunod  na  pagdoorbell ang sumagot. Halos mapatid ang tsinelas ni Aling Lolita sa kakamadaling bumaba sa hagdan.

“Eto na…  sino ba yan?” ang lumakas na tinig nito habang papalapit sa gate. Naiisip na niya ang gagawin pagbukas sa gate, aakapin ng mahigpit ang panganay, yayayain mag-almusal ng pandesal, at magpapakwento ng buhay nito sa nakaraang mga buwan. Mas namamayani na ang pagkasabik ng isang ina sa anak kaysa mga payo, batikos at paninira ng kura paroko at ng gubyerno gamit ang TV at radyo.

Pagbukas sa trangkahan, ni walang anino ng tao liban sa sobreng nakaipit sa bilog na hawakan ng gate.

To Miss Santos. From Homeowner’s association.

Simangot na pumasok sa bahay si Aling Lolita, humiga at sa wakas ay nakatulog.

Kanlungan ng Pag-asa

 Note: First published in my wordpress blog renminzaitsev.wordpress.com

Dama ni Ka Sinag ang mga lumilipad na punglong tumutugis. Tila mainit at matalim na kapirasong hanging dumadaplis sa gilid ng kanyang binti at braso. Hindi lang pala dibdib ang nakararamdam ng kaba. Maging mga talampakan niya ay kinakabahan din, tinutusok ng maraming parang pinong tinik habang nanginginig ang tuhod. Napatagilid ang hawak nito sa baril at napansing natamaan ang handguard ng armalite.  Dali-dali siyang bumalik sa bahay gulat na napagtantong naunahan na sila sa gulod ng bundok. Sumunod din si Ka Rico pabalik, ngunit may tama na ito sa kaliwang braso at tadyang.  May bahagi ng bahay na sementado at dito sila nagkubli.

“Paubos na ang bala ko ” banggit ni Ka Rico sa kasamahang si Ka Leo. “Ganun din ang sa akin” sagot ni Ka Leo. “Hirap makalabas ng kubkob pag naunahan sa mataas na bahagi.” Panadaliang natulala nang makita ng dalawa si Ka Sinag namumulot na ng mga di pumutok na balang nagkalat sa sahig, kasabay na nagkalat ang mga basyo ng balang pumutok, upang ikarga sa magazine(ng baril). Nagdesisyon na si Ka Rico na umuna na ang dalawa.  “Kung kaaway na ang nasa gulod, ay malamang wala na tayong aasahang sakoro(reinforcements) sa mga naunang nakalabas ng bahay, di natin alam kung ano na ang nangyari sa kanila. Mauna na kayong dumaan sa bintana diretso sa maliit na lambak na ito” (habang itinuturo ni Ka Rico sa dalawa ang dadaanan). “Bakit di ka pa sumabay sa amin sa paglabas?” reklamo ni Ka Sinag.       “Kaunti na lang ang bala natin.  Pag tumigil ang putok, siguradong lalapit sila at masusukol tayo sa maliit na lambak na yun. Sige na,  susunod ako” garantiya ni Ka Rico.  “Rico!” tawag ni Ka Sinag, “yung  kaninang pagpreg-test ko… positibo, magiging tatay ka na!” Saglit itong napatitig sa asawa, at sa kisapmata ay napansin ang mga mata nitong sing-itim ng gabi at sing aliwalas ng umaga, ang maalon nitong buhok, marungis man ngayon sa pawis, tila anghel parin na nakabihis ng tapetang pantalon at kamisotsino. Yinakap ni Rico ang asawa nang mapagmahal na higpit habang si Ka Leo ay paisa isang sumisipat sa mga kaaway. Ang panghihinang dulot ng patuloy na pagdurugo ng sugat, kalituhan at takot ay nahalinhinan ng galak, tapang, at kumpyansa sa gitna ng pagkakubkob ng posisyon.

Sabay nang  umatras ang tatlo; nagsilbing advance guard si Ka Leo, at si Ka Rico naman ang rear guard na may ilampung metro ang layo sa isa’t isa. Nang makalayo at natigil ang pagputok mula sa kanila, naging hudyat ito ng kaaway sa sabay-sabay at salimbayang pagpapaputok ng iba’t ibang riple sa halos lahat ng direksyon. Umabot na ang dagdag na reinforcement ng kaaway, tiyempo sa kanilang paglabas.

---

Ilang araw na rin sa bagong tirahan si Ka Sinag. Madalas tulala, kinakausap sa isip ang asawa at ang sarili. “Ano  ba ang sitwasyon? Bakit ba sa ilang buwan na pagbubuntis ay apat na pamilya na ang pinakituluyan ko, tatlong munisipyo na magkakaiba ng probinsya ang kinunan ng sedula. Ilang identidad na ang inako ko bilang salaysay sa magtatanong o kahit walang mag-usisa ay mahalagang may buong kwentong paninindigan. Minsan nga ay mas gusto ko na lang magkulong nang walang makausisa na di naman tama, sa prinsipyo man o simpleng pakikipagkapwa. Ang laki na ngang pasasalamat ko sa pagtanggap nila sa akin  nang hindi alintana ang peligrong maaaring maidulot ng pagkanlong. Sa gabing binabalot ng lungkot, hirap, at kalituhan, sana Rico narito ka. Sabi mo nga marami lang talagang hormonal imbalances pag buntis. Hayaan mo, gaya ng tugon mo buong pag-iingat ang ginagawa ko para kay baby. Biro mo nga sa akin, utos yun hindi pakiusap. Kung makikita mo lang ang pag aruga ng pamilya sa akin, napakamaalalahanin nila. Ako nga ang nahihiya at nang nakaraan ay lagi akong tulala, tuloy- sila pa ang nakikisama imbis na ako. Ano nga ba ang sitwasyon?  Sa ngayon ako si Janelle, ang buntis na karelasyon ng anak na panganay nila Aling Ising at Mang Tinong; mag-iingat, panghahawakan ang seguridad, at makikipamuhay sa masa. Sana magtagal na ako dito.”

--

Maaga kung gumising si Mang Tinong; hindi pa tumitilaok ang tandang sa gilid ng bahay ay tinitipon na nito ang abo sa pugon upang magpakulo ng tubig sa lata ng gatas. Titigil sa awit ang ilang mga kuliglig sa pagsimula ng matimyas na pagbagtas ng talampakan nitong hubad tungo sa sagurong o mga kawayang biniyak upang daanan ng tubig na parang tubo. Mayaman sa tubig ang baryo, kung kaya’t  bagamat bulubundukin ay dumarami ang palayan. Pero malayo pa sa kapasidad ng baryo ang nagawan  ng taniman. Di na mabilang ang pulitikong nangakong magpapatayo ng irigasyon sa taniman,  tubong maghahatid ng inuming tubig sa bawat pulutong ng kabahayan. Nakitil na ng pagkapanalo ang pangako. Biglang napatigil si Mang Tinong sa pagbagtas nang mapadaan sa kapirasong semento na nagsisilbing tanda; ang muhon ng lupaing dating sinasaka. Hindi pa niya malimot ang de-pomadang upahang surbeyor ng lupa ni Don Ramon, at ang pagkawala na parang bula ng lupang kanilang sinasaka, na minana pa niya sa kanyang mga ninuno. “Ilang taon kaya nag-aral sa unibersidad ang surbeyor na iyon para lang lokohin ang tulad ko na ni hindi nga nakatapos ng grade 1? Sabi pa tiga Agraryan daw siya, kung saan man iyon?!” tanong ni Mang Tinong kasabay ng pagkayamot nang minsang naikwento ang kasaysayan ng pagkawala ng lupa. Nang nakaraan ay pinahuhulugan pa ito sa kanila para raw mapasakanila ang lupa(ng  inagaw). Sa kabutihang loob ng Presidente na noo’y si Cory ang programang ito ngunit makalipas ang ilang taon ay wala palang uuwian ang paghuhulog at ngayon ay pinagkaloob sa mga dayuhang minero. Hindi daw agricultural land ang lupa dito dahil masyadong matarik.

Timbang ang dalawang konteyner ng tubig sa balikat, di iniinda ang bigat, nang natanaw agad nito ang babaeng nakabestidang mabulaklak ang imprenta.  “O ang aga mong nagising Janelle?” nang di na naghintay ng sagot “Mainit na siguro yung tubig, mag sambong ka na muna.” “Ganun po ata talaga Mang Tinong pagkabuntis, maagang magising. Kanina pa nga po kumukulo, tinimplahan ko na rin nga kayo.”    Halatang kagigising palang, ay lumabas na agad si Aling Ising na asawa ni Mang Tinong. “O, magandang umaga Janelle” “Magandang umaga din po”tugon nito.  “Pagpasensyahan mo na at medyo tinanghali ako ng gising, di tuloy ako nakapag sangag ng kapeng bigas. Sinilip ko kasi yung inahing baboy maghahatinggabi, baka kako kung na-ano na at sige kasi ang ugik. Eh itong si Manoy mo ginigising ko, ang kaso tulog mantika. Naipit lang pala yung tali ng inahin kaya nahirapan humiga”- bungad ni Aling Ising habang humahakbang palabas ng balkon.  “Gising ako, alam ko naman ang ugik ng baboy pag nanganganib, kaya di na ako tumayo”- pagtatanggol ni Mang Tinong. “Wag ka daw, gising ba ang kung humilik parang hinihilang tablon(ng kahoy)?!”- ang hirit sabay tawa ni Aling Ising, at nagtawanan ang tatlo.

Kapapatak palang ng alas-5 ng umaga, maaga pa ngunit eto’t nagkakasiyahan na si Janelle at ang  mag- asawang masang kukupkop sa kanya sa loob ng nalalabing buwan ng pagbubuntis o hangga’t ipahihintulot ng sitwasyon.

---

Pagkahapon, nang araw ding iyon, nagtipon ang ilang kababaihan sa bahay ni Aling Ising para magdala ng lubi-lubi, niyog, ilang gulay at bigas. Si Dante na anak ni Aling Bining ay naroon rin para magkayod ng niyog at numakaw ng sulyap kay Yingying na bunsong anak ni Mang Tinong. Habang nag-gagayat ng bawang at sibuyas si Janelle, natanong nito kung ano ang okasyong pinaghahandaan. “Naku walang okasyon, may trabaho. Magbabayanihan para mabuksan ang magiging palayan ni Manoy mo, ni Mang Lando, at nang balong si Aling Letty. Kung sa bagay madalas na pagkapista lang ang ganitong pagkaabala, maglalasing at magsasabong lang naman ang mga mga kalalakihan at magtsitsismisan ang mga kababaihan” wika ni Aling Ising. “Eh tama po talaga na mas paghandaan ang kakanin pagka may ladyaw(o bayanihan) kaysa pistahan” tugon ni Yingying.  “Tumpak!” ang agad na suporta ni Dante na nakikinig pala mula sa silong ng bahay. Alanganing matawa o magsungit ang mapanuri ngunit pabirong sagot ni Aling Ising “Noy, sa kakapakinig mo sa usapan dito ay baka bao na ng niyog ang nakukudkod mo”.  Napangirit ang mga nasa kusina.

--

Nag-aagaw na ang liwanag at dilim nang mag-uwian ang mga ka sityo. Si Mang Tinong ay pauwi na rin matapos  isaayos ang pagkakamada(o pagkatali) ng kalabaw sa puno ng mangga. Naiwan sa kusina si Janelle at Aling Ising upang magligpit ng pinagkainan. “Ayan malinis na ang lamesa” wika ni Aling Ising. Kanina lang umaga napagkasunduang mag-aral magbasa at magsulat ni Aling Ising. Nilabas ni Janelle ang kwaderno at lapis, at nag-aral si Aling Ising ng tamang pagbaybay ng alpabeto. Nahihiya si Aling Ising ipaalam sa iba, marami rin trabaho pag araw, kaya gabi ang napagkasunduan nilang oras. Maging si Mang Tinong ay pansin ni Janelle na interesado rin ngunit ayaw lumahok kahit pa pilitin. Hinihiyaan lang nila itong umupo sa bangko habang nag-aaral sila; kunwari walang Mang Tinong sa gilid na kunwari, naghahasa ng sundang, nagrurugrog(o binubutil) ng mais, o nagtutulug-tulugan.        Minsan mahuhuli itong hawak ang maliit na textbook sa pagbasa at bigla nitong bibitiwan, biglang lalakad palayo pag may nakakita.

Halos araw-araw ang ganitong pag-aaral at ang laking pagkagalak ni Janelle at matiyaga, mabilis matuto ang tinuturuan. Lalu pa itong napadali at napahusay sa pagtulong ni Yingying, na dating kinahihiya ang pagkamangmang ng mga magulang, sa pagsasanay sa ina. Araw- araw rin na nagmamasid lang si Mang Tinong, nagkukunwaring di nakikinig.

--

Parang sinakmal ng pagkagulat si Janelle pagpasok niya sa silid nila ni Yingying.  Ni hindi pa pala niya naaayos ang mga gamit. Palibhasa’y limang taon niya naging aparador/pribadong kwarto ang army pack na ito.

Agad nitong kinarton ang mga damit at ilan pang gamit katawan; kinonsulta si Mang Tinong kung saan maitatago ang army pack, duyan, at iba pang iligal(sa kanayunan) na gamit. “Ako na bahala, may alam ako ditong pinagtaguan ng mga ninuno ko na kahit mga sundalong Amerikano, sundalong Hapon at mga buwisit na PC ay di natunton.” Madali nitong dinampot ang ispat o flashlight at naglakad palabas.

--

Maaga pa sa simbang gabi ay nagluluto na si Aling Ising, Yingying, at Janelle, habang si Mang Tinong ay sukbit na ang mga konteyner papuntang sagurong para mag-igib. Pasikat pa lang ang araw ay nasa bukid na si Mang Tinong inaayos ang hatian ng trabaho ng mga nagsipagdalo. Naroon na rin si Mang Lando, ang anak nitong binata at dalaga, sila Aling Letty, at ang dalawa nitong anak. Sa silangang pinagsisikatan ng araw ay natanaw na sila Mario, si Eling Bingi at ang iba pang kababaryo. Malakas ang partisipasyong ng mga tiga baryo lalu sa ganitong mga aktibidad; alam nilang sa ikauunlad ng komunidad ang tulungang ito. Nais rin nilang masuklian ng pagdamay ng iba sa oras na sila naman ang magpapaladyaw. May naghahawan, may nagsusuyod, at mayroong humuhukay ng irigasyon. Maging sa pagkain ay hindi mag-isang kinakarga ng nagpatrabaho, gaya nang paghahandang ginawa kahapon ng mga kababaihan kasama ang ibang kabataan. Nagkakaisa, organisado, at epektibo ang mga samahan ng magsasaka dito.

Pero hindi rin naman puro kapurihan ang masasabi. Nariyan si Mang Lando na sa tuwing bayanihan para sa iba ay madalas tanghali na kung magpakita. Nariyan din si Aling Rosa na hindi lang kuhol ang tinitipon sa palayan kundi pati ang pagsagap ng tsismis at si Eling Bingi na pagkatapos magladyaw ay magyayayang uminom. Ang hirap pauwiin pagka nalasing, maghahamon pa ng away. Palibhasa’y mahina na ang pandinig kaya akala'y lagi siya ang pinag-uusapan pag lasing. Makailang beses na itong napagsabihan nila Mang Tinong at ng mga kasama at kolektibo, kaya’t dumalang na ngunit di parin lubos maliwat ang pag-inom.

--

Sa tuwing maglaladyaw ay madalas din naroon si Dante upang tumulong sa gawain, magnakaw ng sulyap kay Yingying. Bawat pitik sa lubid at sitsit sa kalabaw ay tila nagpapakilala sa dalaga na kaya na niyang bumuhay ng pamilya. Kaya’t madalas pag namamahinga na sa kwarto si Janelle at Yingying ay madalas nila pagusapan ito. Hindi naman kataka-takang mahumaling ito sa dalaga. Maganda si Yingying, kayumangging kumikinang parang ginto ang balat, hugis puso ang mukha na may mapungaw na mata,  kulay rosas ang labing maihahambing sa rosas na hindi pa bumubukadkad.   “Alam mo bang niyayaya na ako noon magpakasal” “Talaga!? Anong sabi mo?” “Sabi ko ayaw ko pa, gusto ko muna mag Hukbo. ” “Pag-isipan mo ng mabuti; mahirap ang buhay ng gerilya, mapanganib na, marami pang dapat tiisin at baguhin sa nakagawian.” "Naisip ko na yan, nabanggit ko nga kay Nanay minsan, sabi ko pagkabertdey ko eh sasampa na ako sa Hukbo.” “Anong sabi naman ng nanay sa plano mo?" “Basta daw sigurado akong yun nga ang gusto kong gawin, hindi yung gagaya-gaya lang.” “Tama ang nanay, karamihan nga sa mga babaeng sumasampa, pagka-nagkaanak na, o kung minsan nga eh pagkakasal pa lang ay bumababa na. Hindi naman yun masama pero mas maganda parin yung nagtutuloy sa pagkilos. Dito ka muna sa lokalidad tutal pareho naman itong paglilingkod sa bayan. At ipangako mong magpapaalam ka nang maayos sa nanay at tatay mo pag nagdesisyon ka na.” “Ah basta, pagtuntong ko ng disi-otso sasama na ako” madiing sagot ni Yingying.  “Ano na nga pala napagusapan ninyo ni Dante?” “Maghu-Hukbo rin daw siya pag nagkaganoon” sabay nagtawanan ang dalawa.   Biglang natigil ang dalawa nang tumahol ang aso.  “O bakit gising pa kayo? Oy Yingying huwag mo na daldalin ang Ate mo Janelle,  masama sa buntis ang napupuyat!”  “Aling Ising ako po yung dumaldal kay Yingying”sagot ni Janelle.  “Siya nga, ang Nanay talaga o!” sagot ni Yingying na sa tono nito’y nais sabihing-“ako na naman nakita mo.” Palibhasa’y siya na lang sa limang magkakapatid ang natitira sa poder ng mga magulang kaya siya na lang rin ang pinagtutuunan ng pansin ng mag-asawa.  Ang iba’y may kani-kaniya nang buhay, dalawa ang may sarili nang pamilya.    “Hala sige gising ka pa naman, hugasan mo na muna itong kaldero at idadaan ko na ito bukas kay Aling Rosa.” “Ang Tatay naman!”  “Tara Ying, samahan kita” anyaya ni Janelle.

--

Isang umaga araw ng Linggo, sa baryo Pitong Bukal ay may naligaw na bisita sa kapilya. May pagtitipon daw na gaganapin. Hindi misa, at hindi rin pari ang nagpatawag kundi isang tauhan ng DAR. Sa tagaktak ng pawis nito, paghinga na tila hinihika, itsura nito’y isang mamang mataba na mamamatay sa pagod kung hindi pa makauupo sa bangko, palibhasa’y madalas sa opisina lang. Kasama nito ang isa sa kagawad ng barangay, na dati ring engkargado ni Don Ramon.  Agad itong nagpahanap ng kakataying manok, at nagpaluto ng adobado. Ilang oras pa pagkakain ay saka palang nasimulan ang pakay.

Nagsimula ang pulong sa kataasan ng init ng araw. Dinaluhan ito ng mga opisyal ng barangay at mga benepisyaryong nakalista sa opisina nito. Nagsimula nang magsalita ang mamang kaisa-isang nakasapatos sa pulong. Karamihan kasi ay kung hindi nakatsinelas na pudpod ay naka yapak(kung ikukumpara sa tsinelas ay lalu naman kumakapal ang talampakan sa kahahalik sa lupa).  “Bueno, ako po si Arturo, mula sa Kagawaran ng Reporma Sa Lupa. Narito po tayo dahil ang lupang ito’y ipinamahagi sa inyo sa kagandahang loob ng asyenderong si Don Ramon. Sinasaad po sa kasunduang ito na ang magsasaka ay magbabayad ng abot-kayang halaga kapalit ng lupa. Ngunit tila wala po sa atin ang nakakagampan sa obligasyon rason upang mawalang saysay ang pamamahagi ng lupa, at babalik ang lupa sa asyendero. Ngunit sa kagandahang loob po ng gubyerno ay nakahanap po ito ng solusyon; irereklasipika ang lupa dahil di mainam na taniman at ilalaan sa ibang gamit ang lupa. Ililipat kayo sa ibang lugar, at bibigyan ng salaping pangsimula.” Nabasag ang katahimikan ng pulong at nagsalita si Mang Lando “Paano naman ang kabuhayan namin dito? Papatayin ninyo kami sa gagawin ninyong yan!” Lalong umingay at sabay-sabay na nagsalita ang bawat isa.  “Hindi naman po hahayaan ng gubyernong mangyari ang ganoon, dyan lang sa kabilang munisipyo ay may naghihintay na lupa para inyong pagyamanin. At dahil ang lupa ay pagmiminahan ng Multinasyunal na kumpanya- magiging prayoridad pa kayo na gawing trabahador, pagkakataon na po para magkaroon ng regular na mapagkakakitaan” dagdag pa ng Mamang si Arturo. “Gaanong katagal na trabaho- anim na buwan?” sigaw ng isa mula sa likod. Sa gitna ng pagtatalo, isang tinig ang nagpatahimik sa mga dumalo.  “Matagal na po kaming nagtatanim dito at kami mismo ay makapagpapatunay ng yamang agrikultural ng lugar. Ang hiling po sana namin ay kung maaring pag-aralang muli ng inyong mga eksperto ang planong yan ” mahinahon ngunit madiing sagot ni Mang Tinong. “Alam po ninyo, matagal na itong pinag-aralan ng mga eksperto, ni isa sa mga ahensyang maaring magpatunay na di dapat ireklasipika ang lupa ay walang tumutol sa planong ito; ang DENR, NIPAS o maging ang DA.”  Biglang napatayo sa Eling Bingi sa posturang tila manunugod. Hindi matago ang poot sa panginginig ng boses. “Bu-bu-bu-bulag ba kayo?! Di ba ninyo nakikita ang niyugan, maisan, ang mga bukal, at ngayo’y mga palayan. Pangalan palang ng baryo alam mo nang mainam taniman- PITONG BUKAL!” Pinuno ng sigaw at halakhakan ang kapilya. Tila napahiya ang mamang si Arturo at gumuho ang etika nito sa pakikipag usap at sumagot ng pabalang “Ang laki na ng nabayad ng gubyerno kay Don Ramon, kayo nama’y di nagsisipaghulog, kanino kayo naghuhulog- sa mga NPA?” Nagsalita si Mang Tinong nang may hinahong baligtad sa pinakita ng mamang si Arturo. “Maghinay-hinay po tayong lahat sa binibitawan nating mga salita, ang gusto lang po namin ay maipaabot ang aming saloobin. Ang plano pong iyan ng gubyerno ay gutom ang idudulot sa aming mga pamilya.”   Agad na sumagot ang tiga DAR “Ang planong ito ay di na mababago” diin nito “At bueno, huwag ninyong sabihing hindi ko kayo pinaalalahanan.” Ang huling binitawang salita ng mamang si Arturo. Mabilis itong lumakad paalis  kasabay ang dating engkargado.

Magtatakipsilim na nang makauwi ng bahay si Mang Tinong. Inabutan niyang nag gigiris ng dahon ng kamoteng kahoy ang tatlo para sa hapunan. Ikinwento nito ang nangyari sa pulong nang may poot at panlulumo. Dinaig pa nang pulong na yun ang maghapong pagal sa pag-aararo.  “Paano na tayo niyan?” tanong ni Aling Ising sa asawa. “Hindi ko alam, basta hindi tayo papayag sa gusto nila, sa kanila na yung pera nila. Isang buwan ka nga lang sa Maynila, o kung saan mang bayan, ubos agad yun, tapos ano— magiging iskwater tayo sa sariling bakuran!” daing ni Mang Tinong. “Tatay, paano nila nasabing hindi magandang taniman ang lugar? Eh sa pagtatanim nabubuhay ang mga tao dito.” Tanong ni Yingying.  “Ewan ko ba anak, wala raw ahensya ng gubyernong nagpapatunay na mainam nga itong taniman, gaya rin ng rason ng pangangamkam ni Don Ramon sa ating lupa, wala raw tayong papeles kaya walang karapatan sa lupa.” “Hindi pa ba sapat ang mga buto ng ninuno natin na patunay na atin ang lupa at mainam taniman ang lupa?” pagsali ni Aling Ising.   “Talaga nga pong mali ang gawain nilang yan. Maging sa kanilang batas sa reklasipikasyon ng lupa ay nagsasabing hindi maaring ireklasipika ang mga watershed o lupang mayaman sa bukal ng tubig, pati mga palayan at iba pang taniman na may sapat na mapagkukunan ng patubig. Bukod pa diyan, pinaghulog na kayo noon para sa CLOA.”paliwanag ni Janelle.   Biglang napaangat ang sa una’y nakayukong ulo ni Mang Tinong na tila dinapuan ng solusyon sa pinagdadaanan.

--

Naging abala ang mga tiga baryo sa mga sumunod na araw. Bukod sa pagiging abala sa pagtatanim at ladyaw, naging abala rin ang ilan sa pakikipagusap at pakikipagkoordina sa mga People’s Organizations, mga makabayang partido, at ilang maaasahang NGO.  Tuloy-tuloy ang tulungan ng magkakabaryo. Dalawang lingo na lang ay pista na ng patron ng Pitong Bukal, ngunit hindi pista o paggayak sa poon ang pinagkakaabalahan ng mga tao. Abala sila sa kampanyang palawakin ang pagkakaisa ng samahan, palawakin ang mga saklaw ng mga palayan.  Sumigla rin ang mga pag-aaral kaugnay ng lupa at pagmimina. Laking tuwa ni Janelle na si Aling Ising pa ang naaatasan kung minsan magkatitikan sa mga pulong ng kababaihan. Mula kasi nang magsimula itong mag-aral magsulat ay walang araw na di ito nagsanay, kung minsan sila lang ni Yingying pag masama ang pakiramdam niya. Madalas pa nga nang nakaraang mga araw ay magisa itong nagsasanay.

--

Habang nakahiga sa banig bago matulog, ay naisipang tanungin ni Yingying si Janelle.  “Ate Janelle, kailan ka dadalawin ng asawa mo?” Bigla ay nabalot ng lamlam ang matang maaliwalas ni Janelle at di agad nakasagot. “Ayos lang naman Ate kung ayaw mo sagutin.” bawi ni Yingying. “Ah hindi, okey lang... ako ang dadalaw sa kanya…   nga lang, di ko pa alam kung kailan” sagot ni Janelle. “Ang laki na ng tiyan mo, minsan nga nakita kitang nakakuba… parang hirap na hirap ka na. Minsan nakita kitang umiiyak magisa.” wika ni Yingying.   “Naku wag mo ngang intindihin ang mga arte ko sa buhay. Anung pagkakaiba ko sa mga babae dito, gaya ng nanay mo?” “Kahit kasi di mo sabihin Ate,  kita kong hindi ka sa pamilya ng magsasaka galing.” Lumaki rin ako sa probinsya, hindi nga lang sa bukid. Nagtitinda sa palengke ang nanay ko, tatay ko naman ay kusinero sa isang restawran.” Maswerte lang ako at natulungan ng mga kapatid ng tatay magapang sa pag-aaral” kwento ni Janelle.  “Alam mo Ate, pareho pala tayo. Nagkataon lang daw na bunso ako kaya naka-abot ako ng first year HS sa pag-aaral. Mga kapatid ko, mataas na ang grade 4.  Kaya nga ang laking tuwa ni Nanay nang turuan mo magbasa.” Ang magiliw na kwento ni Ying. “Tinuruan natin.”paglilinaw ni Janelle. “Tulog na tayo Ying.” “Sige po.”

--

Kasisikat pa lang ng araw nang mabulahaw ang katahimikan ng mga putok na nagmula malapit sa bukal, sa direksyon ng bahay ni Mang Lando; hindi lang isa kundi ilang short burst na putok ang narinig. Matapos ang ilang minuto ay nagputukan na naman. Tila isang  direksyon lang ang pinanggagalingan.

Sa kataasan ng sikat ng araw sa sentro ng baryo ay nakabilad, walang saplot, at balot ng dugo at putik na nanuyo ang bangkay ni Eling Bingi. Ayon sa mga nakasaksi ay pinaguyod pababa ng mga militar si Eling Bingi sa kalabaw na animoy produktong ilalako sa bayan. Ayon sa anak nito ay namamahinga ang amang nakaduyan sa payag(o kubo) nang dumaan ang mga sundalo. Hinalughog/ikinalat ang mangilan-ngilang gamit sa payag at pinadapa sa lupa ang ama. Galing sa pag-igib ng tubig sa sagurong nang masaksihan ng anak ang pangyayari. Kinakausap daw ng mga militar ang ama nito, at madalas sumagot ng pabalang ang ama na siya naman talagang ugali nito. Palapit na sana siya nang biglang barilin  ang ama, sa takot ay hindi na ito nakagalaw sa kinatatayuan saksi ang malagim na pangyayari sa ama.

Sa sentrong baryo, kausap ng opisyal ng mga militar ang kapitan ng baryo. “Eto po ang affidavit na nagpapatunay na may nakasagupa kaming tatlumpung NPA at patunay na ang taong ito(habang dinuduro ang bangkay) ay isang NPA.” “Pirmahan mo na lang Kapitan” ang utos ng upisyal sa kapitan. “May nakapagsabi po na wala naman daw kayong kalaban, at binaril lang ng walang laban si Mang Eli” sagot ng kapitan.  “Pinalalabas ninyo bang sinungaling kami, saan ka ba panig, sa amin o sa mga NPA?!” Mabalasik ang titig ng upisyal sa Kapitan at pinisil ang leeg sa may lalamunan. "Mahirap kaming kalaban Kapitan, madali lang naman magdagdag ng tao sa Order Of Battle" pananakot pa ng upisyal.  Sa takot mapag-initan ay pinirmahan ng kapitan ang affidavit.

---

Ilang araw makalipas ang pangyayari, kataka-takang dumami ang maglalako’t mangangalakal na napadpad sa baryo. May nag-aalok ng isdang binadi(dried fish) na mas interesadong maki-usyoso sa bahay-bahay kaysa makabenta. Mayroon rin namimili ng saging na hindi alam ang umiiral na presyuhan sa merkado. Alam na ni Janelle ang ibig sabihin nito. Agad nitong sinabihan si Mang Tinong ng maaring mangyari at pinag-ingat. “Mang Tinong baka po pwede na rin padala ‘sa dati’ itong sulat” pakiusap ni Janelle.  “Tamang tama at may kukunin akong palakol sa bandang doon” sagot ni Mang Tinong.  “Salamat po!” pahabol na sabi nito sa matandang nagmamadaling lumabas.

Nakayuko at hinihimas ang tiyan, kinausap nito ang sanggol sa sinapupunan "Baby, kailangan ata natin muling lumipat. Sigurado akong kasing ganda ng lugar natin ngayon, at kasing bait ng mga naging lola, lolo at tiya mo dito yung malilipatan natin. Handa ka na bang salubungin ang mundo? Sabik na sabik na akong makita at makarga ka, malapit na. Malapit na rin tayo makadalaw sa Tatay mo, kaunting panahon nalang, malalampasan din natin ito." Alam niyang walang katiyakan ang buhay rebolusyonaryo. Alam niyang hindi makakapayag ang ina niya sa sitwasyon niya ngayon lalu’t magiging unang apo nila ito. Bagamat hindi mayaman, ay hindi naman nakakaitan ng kaunting ginhawa ang pamilya nito. Ilang lipat na sya, malapit na ang kanyang kabuwanan ngunit ni isang beses ay hindi pa siya natsek-ap ng duktor. Masaya naman siya at madalas siyang dalawin ng manghihilot at partera mula nang napunta  kanila Aling Ising.  Ang hirap ng sitwasyon na mag isa; wala ang asawa kung kailang kailangan ng masasandigan, hingahan ng mga saloobin na alam niyang, tanging asawa lang ang makauunawa. Madalas tanungin ni Janelle ang sarili “Magkasalunghat ba ang pagiging ina at pagrerebolusyon? Para rin naman sa anak ko ang pinakikipaglaban ko, pero bakit ganito ang nararamdaman ko? Napapagod na ba ako? Bakit kasi naging malaking kasalanan ang ipaglaban ang interes ng marami nang walang pagkompromiso?!”

Hindi pa nagtatagal ay bumalik na si Mang Tinong kasama si Mang Mario. “Pinapasundo ka nila Ka Leo, nariyan sila ngayon sa kabilang baryo. ” “Nakita po ninyo? Sino po ang kasama?” sabik na tanong ni Janelle.  “Si Ka Unsoy lang, yung yunit na sumasaklaw sa kabila.” sagot ni Mang Mario.  “Tama pala yung sinabi mo Janelle, may mga militar na dyan sa ma-kape, nagtatago sabi ng anak ni Kapitan” singit ni Mang Tinong. “Naku mag-ingat po tayong lahat” sagot ni Janelle.  Habang nagaayos ng gamit ay dumating ang mag-ina. “O, bakit ka may dalang bayong?” Tanong ni Aling Ising. “Pinapasundo na ng mga kasama” sagot ng asawa nito.   “Malapit ka na manganak ngayon ka pa lilipat. Kaya ka naman namin ipagtanggol dito, saka walang hudas sa lugar na ito. ”pahabol pa ni Aling Ising.   “Salamat po, pero mabuti na rin ang nag-iingat. Ayaw ko naman mapahamak kayo sa pagtatanggol sa akin” “Ate, babalik ka ha pagkapanganak mo.”  “Sigurado yun Ying, hindi ko kayo malilimutan, at susulat ako pag may pagkakataon.” Inakap ni Janelle ang mag asawa at si Ying.

----

Nakalipat si Janelle sa mas malapit sa bayan. Mag-asawang guro ang tinuluyan niya dito hanggang sa manganak siya. Isang buwan, pagkapanganak ay agad niyang inayos ang pakikipagkita sa magulang ni Ka Rico na ayon sa ugnay ay tanggap naman daw ang mag-ina.

--

Nagising si Yasmin sa iyak ng anak na si Mariana Yasmin Suarez. Sinunod ang unang pangalan sa asawang si Mariano Ricardo Mendoza, at sa kanya naman ang pangalawang ngalan at apelyido; sa Partido kasi at hindi sa simbahan o sa burgis na pamahalaan sila kinasal ni Ka Rico.  Pasususuin niya ito at kakausapin ng malambing  at agad itong titigil umiyak.  “ Sleep na Mariana baby, mamaya lang makikita mo ang  Lolo’t Lola mo. Yan pakita mo dimples mo ha pagdating natin doon para matuwa sa iyo, cute cute naman ng baby ko!”   Ito ang unang pagkakataong makikilala ang pamilya ng asawa, at hindi madaling preparasyon ang ginawa niya para masakatuparan ito. Kung bakit kasi hindi nila nabisita ang pamilya ni Ka Rico noon, at hindi yung ganitong magpapakilala siya nang wala ang asawa at may bitbit pang sanggol. Sa tagal ng biyahe sa bus at himbing ng tulog ni Mariana, hindi mawala sa isip niya ang huling pagkikita nila ni Ka Rico.

Nakaatras na sila mula sa kubkob. Alam na rin nila na tatlo sa mga kasamahan ang namartir sa labanang iyon. Agad silang kumuha ng kawayan at iniayos ang pagkatali ng duyan dito.  Ilang oras na makalipas ang labanan ay hindi parin maampat ang pagdugo sa sugat ni Ka Rico. “Kailangang masalinan siya ng dugo,  kailangan ilabas sa sona at dalhin sa ospital. Kahit pa  mapanganib” lumuluhang wika ni Ka Sinag kay Ka Leo.  Sa tulong ng dalawa pang masa ay nilakbay nila ang kabilang dulo ng erya para makaiwas sa operasyon ng kaaway, Ilang oras sila naglakad at madilim na ng  makarating sa may hi-way.  Sa buong panahon ng paglalakad ay madalas hanapin ni Ka Rico sa tabi niya ang asawa.  Sa panahong iyon ay maraming saloobin ng pagiging asawa, pagiging ama, at pagiging kasama ang binukas ni Ka Rico sa asawa tulad ng huwag na huwag daw ilalayo ang kalooban ng anak sa  masa, at mga kasama; ang eskwelahang papasukan, at pag-ugnay sa magulang nito. Malapit na sila sa hi-way kung saan may nakuha nang sasakyang maghahatid nang makiusap si Ka Rico na tumigil muna. Humingi ng tubig at kakausapin daw muna ang asawa. “Ka Sinag,  halika dito sa tabi ko, pwede bang akapin mo lang muna ako, mahal kita habambuhay!” Lumapit si Ka Sinag at niyakap ang asawa. Hindi bumitaw sa pagkayakap si Ka Sinag habang walang tigil ang pagtulo ng luha nito. Mahigpit nitong niyakap ang asawa at yumakap rin si Ka Rico hanggang  unti-unting humina hanggang ganap na mawalan ng lakas ang bisig,  hanggang sa mamatay ang liwanag sa mga mata ng asawa. 

Pagbaba ng mag-ina sa bus ay naroon na ang ugnay na comrade kasama ang kanyang biyenan na lalake naghihintay. Pagkarating ng bahay ay agad na kinarga ni Aling Maria ang apo.  Matapos magmeryenda ay naupo sila sa sala at pinakiusap ng magasawa na ikuwento ang naging buhay nila ni Ka Rico, at kung paano namatay ang kanilang anak. Masakit man gunitain, ay ikinuwento nito ang buhay nila  ni Ka Rico sa bundok. Isinaysay rin nito ang pangyayari sa pagkamatay ng asawa.  Malugod na tinanggap ng mga magulang ni Ka Rico ang mag-ina, at dito na sila tumuloy. Itinuring na siyang isang tunay na anak. Sa bawat araw ng linggo ay nagsisimba ang mag-asawa, madalas kasama ang mag-ina sapagkat dumidiretso sila sa puntod ng asawa. Sa una ngang pagdalaw sa puntod ng nasirang asawa ay di napigilang humagulhol ng pagkalakas lakas ni Yasmine. Mula noo'y, madalas na niyang dalawin ang puntod ng asawa. Madalas kasama si Nanay Maria, minsan naman ay ang bunsong kapatid ng asawa na dose anyos na dalagita. Habang nasa pangangalaga ng biyenanay nagkaroon na rin siya ng pagkakataong dalawin ang sariling mga magulang, bagamat sandaling panahon lang sapagkat pinaghahanap na siya doon ng mga militar.

Dahil walang nakakakilala kay Janelle sa lugar ng mga biyenan,  namuhay siya bilang isang ordinaryong ina, tumutulong sa gawain sa bukid, naglulubid ng abaka, at madalas asikasuhin at lambingin ang anak. Bawat araw na kasama ang anak at malayo sa mga rebolusyonaryong gawain ay mas tumitindi ang pagtatalo ng kanyang kalooban, kung babalik pa ba o hindi na.

Isang araw ay may napadaang kasama na naghatid kay Yasmine ng dalawang maliliit na tiniklop na papel, nakabalot sa scotch tape.  Ang isa ay nauukol sa pangalang Sinag na galing sa mga kasama, nangangamusta at nagtatanong kung kalian ang balak na pagbalik. Ang ikalawa naman ay sa pangalang Janel. Sa sulat na Janel ay dalawang papel ang nakalakip; ang isa ay sulat ni Aling Ising, at ang ikalawa ay mula kay Yingying. Sabik na binasa ni Yasmine ang mga sulat. Sa sulat ni Aling Ising ay ikinwento nito ang pangyayari sa asawa, na sa ngayon ay di makalakad dahil sa pambubugbog ng mga Cafgu at militar. Pagaling na rin ang nabaling buto nito pero hindi pa makatrabaho. Kamakailan lang daw ay pumayag na ito sa wakas, na magpaturo sa asawa ng pagbasa at pagsulat. Ngayon nga daw ay nakababasa na, at nasambit pang minsan na sana’y matagal na siyang nagpaturo. Bagamat nangungulila, ay kinararangal nito ang piniling buhay ng bunsong anak.  Sumunod na binasa ni Yasmine ang sulat ni Yingying:

Dear  Ate Janelle,

Kamusta ka na. Ayos lang naman kami dito. Matagal nang nakaalis ang mga maton na army ngunit grabi ang pasakit na dinanas ng buong baryo bago lumayas. May binugbog, may tinakot hanggang umalis na lang sa lugar ang ilang minaltrato, at mayroon rin ilang kadalagahang nabuntis. Kinulong nga ang ilan na mga kalalakihan sa baryo kasama si Tatay. Buti nalang humabol agad ang mga asawa ng mga dinakip na at barangay opisyal para palayain agad.  Pagkalaya ay di makalakad si Tatay dahil sa pambubugbog ng mga nangimbestiga sa kanya. Binawal din ang nakaugaliang ladyaw para sa pagtanim ng palay,  dahil na rin sa ibibigay daw ang lupa sa mga dayuhang minero. Nabanggit ko noon na magpapakasal kami ni Dante, di na ito mangyayari. Sa kalakasan ng bagyong Huling, ay pinasok ng mga Cafgu at militar ang bahay nila Dante at dinala. Mula noon ay wala nang balita. HIndi alam kung buhay pa o patay na ang mahal ko. Ilang linggo din ako nag-iiyak nun. Sabi pa ng mga maton na NPA daw ang dumukot dito pero nakilala nang kapatid ni Dante ang isa sa Cafgu na kasabay  na nandukot sa mahal ko. Gusto kong mang-agaw ng baril at pagbabarilin ba ang mga PC. Kaya eto nagdesisyon na rin akong sumama sa inyo, galit parin ako sa mga militar ako pero hindi na para lang maghiganti. At Ate Janelle saan ka man naroroon ay mag iingat ka lagi.  Sa isang operasyon ng mga militar ay nakakuha sila sa isang yungib sa may sityo Kulambo ng mga gamit daw ng NPA. Sa gabing yun, ay parang Santelmo sa bundok. Sinunog ng mga militar ang mga payag na malapit dito, maging ang kulungan ng baboy ni Tandang Tasyo di pinalampas. Sunod na araw ay inihaw na baboy ang inalmusal ng mga maton. Nahuli daw nila ang baboy damo sa bundok. Bago madukot at mawala si Dante ay narinig nito ang mga upisyal militar na nagsabing 'dito lang pala nagtatago si Kumander Sinag' na kala mo’y mga nakapulot ng ginto. Nabanggit ko ito kay Tatay at sinabi niyang doon nga sa yungib na yun itinago ang mga gamit mo.  Magiingat ka palagi. Kamusta sa beybi mo. Ninang ako ha. Sana magkita na tayo.

Ang Iyong Kapatid Sa Pakikibaka

Ka Janel.

Kinabukasan ay nagpaalam si Yasmine na dadalaw sa puntod ni Mariano. Iniwan nito ang anak sa Lola at isinama ang bunsong kapatid ni Ka Rico na si Maricel. Sa harap ng puntod ng asawa ay nagdasal. Sa pagdadasal ay tila kinokonsulta sa namayapang asawa ang bumabagabag sa kalooban at isip, para kasing hindi na niya maiwan ang anak ngunit di rin naman niya masikmurang pabayaan ang mga kasama at masa. Pagkadalaw sa puntod ay sandaling dumaan sila sa palengke para bilhin ang tinugon ng ina na longganisa at gatas.

Habang naghihintay ng dyip pauwi ay may isang heavily tinted na van na biglang tumigil sa harap nito. Naglabasan ang dalawang matipunong lalaking siyete ang gupit. Sa loob ng dyip ay sinabihan na nito si Maricel na kahit anong mangyari ay magpanggap na hindi sila magkasama. Una’y sinubukang kausapin si Yasmine ng  lalaking nagpakilalang Lt. Flores para dalhin daw sa kampo. May ilan lang daw na katanungan para dito. Hindi pumayag at nagmatigas  si Yasmine. "Kung kakausapin ninyo ako eh dito nyo na ako kausapin, may warrant of arrest ba kayo, ba't ninyo ako isasama sa kampo. Saka mga army kayo, ni hindi nga kayo pulis!" ang matapang na sagot ni Yasmine. "Bastos kang babae ka!" ang tanging sagot ng tinyente at agad nitong sinampal si Yasmine, sinikmuraan at kinalakdkad palabas ng dyip. Sa sobrang takot ay hindi nakagalaw ni nakapagsalita man lang si Maricel. Saksi si Maricel kung paano minura, kinaladkad, at pinagtatadyakan ang ate nito. Hindi rin natigil sa pagpupumiglas ng buong lakas si Yasmine hanggang muli itong sikmuraan ng isa pang militar at mamilipit sa sakit. Sa kataasan ng araw, ni isang tao ay walang sumaklolo. "Tulungan ninyo ang ate ko" ang sigaw at iyak ni Maricel habang pinupulot ang naiwang tsinelas ng Ate nito. Ang mga pulis na may istasyon ilang metro lang ang layo sa pinangyarihan ng pandurukot ay inabot ng kalahating oras bago dumating; malayo na ang mga militar kasama si Yasmine.

--

Malinaw na nailarawan ni Maricel at iba pang saksi ang mga dumukot kay Yasmine. Natukoy rin ang sasakyan na pag-aari ng batalyon HQ sa lugar. Pati ang pangalan ng upisyal na kumausap bago pagpilitang isama ang asawa ng kapatid ay natukoy rin. Ngunit nakailang anibersayo na ng pagkamatay si Ka Rico, nawawala parin si Yasmine. Nagtutulungan na ang dalawang pamilya(Mendoza at Suarez) kasabay ng mga organisasyon sa karapatang pantao ngunit bawat araw ay mga  tanong, imbis na kasagutan ang nakukutkot. Lumalaki na si Mariana Yasmine ngunit wala pang katiyakan kung makikita pa ang ina. Hanggang mauso na ang internet, cellphone at facebook ay wala parin kasagutan ang paghahanap sa ina. Gaano man connected ang mundo ay disconnected pa rin si Mariana sa kanyang pagkataong sana’y mapupunuan ng ina. Hindi matuldukan ang pangyayari, hindi magmaliw ang pag-asa;  araw-araw nanlalabo ang pag-asa, araw araw umiilap ang hustisya.

Ngunit di napapawi ang pagnanais baguhin ang kalakaran, mula sa kabutihan ng puso nag-uugat ang kapasyahang lumaban. Tulad ng bukal na patuloy umaagos, bubuhay sa mga nagsipaglantang pag-asa, babangon at babangon ang mamamayan nang may mas matibay na kapasyahan.

Habang naglalakad ay napadaan si Yingying sa muhon ng kanilang dating lupa, at muling naalala si Janelle, ang babaeng kaagapay nila sa pakikibaka para sa kanilang lupa, kaibigang nagturong bumasa sa magulang, minsan naging kapatid sa pamilya bilang Janelle,  habambuhay niyang kapatid sa pakikibaka bilang Ka Sinag. Umaasa siyang muli silang magkita. Sa unahan ay hinihintay na pala si Yingying ng mga nauna nang kasama.  “Ka Janel, tayo na’t baka mahuli tayo sa pulong masa sa Baryo Pantok” tawag ng comrade nito.  "Ay oo, nandyan na kasama." ang tugon ni Yingying.

Sa baryo Pantok, sinalubong si Yingying ng isang batang babae, balingkinitan, mahaba ang buhok at mapungay ang mata. “Ninang!” ang sigaw ng bata. Nagdali-daling tumungo sa kubo si Yingying. “Musta na ang inaanak ko? Ang laki laki mo na, ang ganda ganda pa, kamukhang kamukha mo ang nanay mo.  Kamusta na kayo ni Lola mo Maya?” habang akap-akap ang bata.

#####

Playlist

Note: First published in my Renminzaitsev.wordpress.com blog. Nov 2012

Experimental- anong maisusulat habang nakikinig sa iyong playlist o/at ang di sinasadyang pakikinig  at/o  atensyon sa galaw ng paligid. …

Letters and notes are inseparable, and a perfect match.

JOEY AYALA(magkabilaan album)

Piercing through my rippled emotions.

Ano ba ang naiisip ng manunulat sa bawat musikang kanyang pinapakinggan, tunog sa paligid,habang sya’y nagsusulat. Sa kasalukuyan, aking dama at dinig ko ang malamig na simoy ng hangin sa buwan ng Enero(ilang buwan pa bago mag pasko ngayon)  at mga  awitin at musika ni Joey Ayala.  Habang iniihip ang baga ng pakikibaka, gamit ang karapatan ng musikerong lapatan ng salita ang kanyang mga musikang likha; bagay na mas lalong nag-iiwan ng kasariwaan o kasabikan sa mga kanta sa bawat puso ng tagapakinig. Magmamaliw ang pag-ibig,ngunit ang awit ay inaawit o di kaya’y pinakikinggan parin. Masalimuot tulad ng pagsusulat ng kwento ang paggawa ng kanta. Sa bawat kalabog, pagtaas o pagbaba ng pitch, o tahimik,ay makaiisip ng  talinghaga o wala.

Pagbuhos ng ulan. Hele ng nanay. Malamig na boses ng pagsuyo.  Bato na tinatali sa leeg ng pagpapatiwakal. Pansinin ang mundo. Ang kaway ng puno sa malayo. Ang wagayway ng milyung kamay ng talahiban. Pagsuyo sa umaga ng katorse 2001. Nalikha ang tao upang hangaan ang mga ito.

Milyung hakbang ng libong talampakan sa walang katapusang paglalakbay sa paghahanap ng pangarap, o paghabol dito. Karaniwang tao,masaya, kuntento; binabagabag ng gulong likha ng di-pangkaraniwang yaman ng ilan.

Sikat ng pulang araw sa pagsisimula ng umaga.

Malikhaing paglinang  sa tradisyon ng katutubong musika.

Sumasayaw, nagsasaya, nagbibigay respeto sa sulo sa gitna ng tribong nakabilog. Pinapagpapaumanhinan ang mga bathala sa pagpapabaya sa likas yamang napabayaan.

Magsing-irog sa tahimik ng gabi.

Kwerdas.

Ang asul ng dagat sa dakong timog.

Digmaan sa bawat puso ng mamamayan, ang digmaang isinusulong – digmang bayan.

Bagabag na pilit humahanap ng linaw sa mga tanong.

Paano ko pagagandahin ang pagsasalaysay sa sinapit ng mga kapatid na lumad, sa kamay ng mga panginoong  may-lupa.

THE SMITHS

She glanced at her, not knowing why she looked at her that way. Fifteen minutes sprung a surprise she never expected of herself.

It’s all in my head, and all there-from-the-world.

Capturing  emotions with a net of memories rushing through my veins for my hands to write.

In a pub with a lousy trouser and a very pretty face. Used to the country with rolling hills to farm. Innocent of his exceeding charm, he walks in an introvert way of invisibility. Awkwardly slouching his back as he walks. Eyes on the floor he bumped on the hostess who surprisingly was not offended by the Martini splashing over her dress and bossom.

Inseperable shyness to the obvious

NEWS TV RE THE PLANE CRASH OF SEC. ROBREDO

Death was there cramped in a corner, waiting  for the plane malfunction to signal her to take his soul.

Turbulence, then there was the shaking of the seats and baggages in the containing cabinets above his head. Things happened too fast to follow the drill, but slow enough to see his fading life, then there was a complete silence from his heart. And gently she held his hand,and walked him straight into the light.

GYM CLASS HEROES BEING SUNG BY MY EIGHT YEAR OLD SON

How proud could a father be seeing his son grew to find his own.

VIOLENT FEMMES (blistersin the sun)

Walking the sunny road, a bus pass by, and she walks wearing her batik skirt and big dark shades so defining as her naked eye. It is a good day.

HUSKER DU (warehouse songs and other stories)

In a Victorian house he sticks his head out the square window resting his body through the arch his arms formed at the windows head. He was waiting for hours now; waiting for her to pass by as with all days before this. Seems like exceptions has caught- up with his days,and the afternoon passed by without seeing her.

SMELLING THE EMPANADA COOKED IN THE KITCHEN WHILE  DOING THIS

She turned this house our heaven with her care (and cooking).

Turning distraction to a good surprise.

Turning seclusion into a good thing.

WEATHER NEWS SA GMA

Bagyong isinaboy ng bathala sa kalangitan, inihugot mula sa tadyang ng karagatan, na lumikha ng matataas na along asul. Along dadampi sa buhangin. Hanging lalampas at tututngo sa kapatagan at kabundukan. Halik ng Diyos sa minamahal nitong mga puno at halaman.

Hands up reaching to the blue skies of august. It had rained non-stop for  weeks. Then today the sun decided to join his sons heroically shaking the earth to comfort and save the distressed victims of the flooding.

Aug 31 2012

Ang Ginto Sa Makiling (Isang Pagninilay-nilay).

NOTA: Una ko na itong pinablish sa aking blog sa wordpress- remninzaitsev.wordpress.com. May idinagdag lang ako ng tungkol kay Gat. Andres Bonifacio.

Gintong maituturing ang nobelang Ang Ginto Sa Makiling; isinulat sa wikang Pilipino at isinaysay ng may pambihirang kahusayan. Gaya ng nasabi ni Soledad Reyes sa introduksyon para sa buong libro, ang manunulat ay kinatatangian ng matimyas at matalinong paglikha. Higit sa pagiging matimyas ang pagiging matalino ng pagkalikha sa akda na naisulat noong taong 1947 ni Macario Pineda. Bagamat ang pamagat ay bumabanggit sa mahiwagang bundok at may elemento ng alamat ni Maria Makiling; umiinog ang istorya sa pag-iibigan ng dalawang magkababaryo na si Sanang at Edong na sa proseso ay lumikha ng alamat sa alamat, at sumuri sa tao sa harap ng di inaasahang karangyaan, sa harap ng walang katiyakang pangako.

Nagsimula ang kwento sa pagtatakda sa isang mamahayag na alamin ang pagkawala ng isang matandang dalaga sa paraang di maipaliwanag.  Ang naatasan ay matagal nang nadinig ang kwento na itinuturing palang isang kwento ng  pag-ibig sa lugar. Agad nitong pinuntahan ang tiyuhin na si Doro na nakasaksi sa kaganapan na ito mula pa nang pagkabata.

Si Edong ay isang binatang umiibig sa dalagang si Sanang nang habang nangunguha ng bulaklak na Dapong sa isang napakarikit na hampas ay nakapinsala sa pugad ng ibon. Sa kagandahang loob ni Edong at pagnanais sagipin ang inakay na nawalay, ay nahulog ito sa mataas na bangin. Hinanap ng mga kasamahan nito si Edong o ang bangkay nito, ngunit wala silang nakuha at pinagpalagay nang patay ito. Nagdulot ito ng labis na kalungkutan kay Sanang. Sa ikalawang linggo ng pagluluksa ni Sanang na kinasaksihan ng buong baryo,  sa unang pagkakataon ay nagpasya siya muling lumabas ng tahanan. Bigla sa araw ding iyon lumitaw si Edong, maayos ang kalagayan liban sa kaunting pag ika- ika ng paglakad. Ito ay ikinagulat ng lahat maging ni Sanang.

Dito pinagtapat ni Edong kay Sanang ang pangyayaring sumagip sa buhay nito at babago sa kanilang buhay. Kinailangang bumalik ni Edong sa Makiling at sa pagkakataong ito ay isinama nya ang musmos na si Doro sa mahiwagang bayan na tanging musmos lang at mga karapat dapat ang makatutuntong. Dito nananahan si Maria Makiling kasama ang iba pang kinapal na nakaambag sa kabutihan ng lahi. Ito'y mundong di nalalayo sa panahong iyon liban sa ang mga suliraning binubunga ng kasakiman ng tao ay di umiiral. Dito na mananahan si Edong na kung tutuusin ay kinuha na ng kamatayan ngunit dahil sa kagandahang loob ay nabigyan ng pagkakataong mabuhay muli sa mahiwagang bayang ito. Dito pumapasok ang suliranin ng kwento pagkat ang hinahayaan lang mamuhay dito ay ang piniling ilan at natapos na ang buhay sa natural na mundo. Gaano man kamahal ni Edong si Sanang at gaano man ang kabutihan nito ay di maaaring manahan sa bayan ng Makiling, liban sa kung malalampasam nito ang pagsubok na itinakda ni Maria Makiling.

Bumalik si Edong at Doro dala ang regalo nila Maria Makiling  at ng isa pang mahiwagang babae na si Urduha para kay Sanang, regalong babago sa buhay di lamang ng buhay ni Sanang kundi kasabay ng pamilya nito(isang bayong ng ginto). Dito nasubok ang katatagan at karupukan ng mga tauhan sa kwento, naglitawan ang mga suliraning hindi gumambala noong payak pa ang pamumuhay ng pamilya. Mula rin nito ay di na makikita ni Sanang ang kasintahan hanggang malampasan ang pagsubok na itinakda.

Matimyas at matalinong pagkukwento, nanamnamin ang bawat pahina mula simula hanggang katapusan. Binuhay ng manunulat ang mga salitang luma o marahil madalas lang magamit ng mga tiga-Malolos, subalit sa kabila nito ay madulas parin at nakawiwiling basahin ang pagsasalimbayan ng mga letra ng salitang pamilyar at hindi. Malinaw, tila makatotohanan, kasabay ng malapanaginip na kagandahan ang pagsasalarawan.  Ang mga dayalogo nga ay tila magbabalik sa iyo sa pagsisimula noong ika-20 siglo. Tunay na nakalilibang basahin.

Ang mga karakter ay mga taong baryo, naglalarawan sa masa nang panahong iyon. Bagamat hirap at kagagaling palang sa digmaan ang kalagayan ng masang magsasaka noong panahong inilalarawan sa kwento, ay di naman siguro masama na hindi ito ang binigyang diin ng paglalarawan ng awtor. Hindi rin masasabing anti-masa ang ganitong pagsasalarawan dahil mahusay na pinakita ng may akda ang karakter, kasiyahan, kabutihan at pagdadamayan ng mga magsasakang gumaganap sa kwento. Bagamat naipakita rin ang kasakiman ng ilang karakter na magsasaka din ay di naman para kutyain ang uri ngunit sa punto de bistang pagsusuring sikolohikal at sosyolohikal ng dalawang landas na pwedeng tunguhin sa harap ng di inaasahang pagbuti ng kabuhayan.  Ang kasakimang tulad ng kalawang sa asero, sisira sa mga relasyong tinatangi at nirerespeto at kalaunan ay kakain sa sarili. Sa kabilang banda ay ang katatagan ng pananatiling payak ng kalooban, ay nagpapalakas ng tiwala, damayan at determinasyon di lang ng indibidwal kundi maging ng kapwa/komunidad na nakasasaksi. Bagamat maaaring sabihing kalabisan at/o di- makatotohanan ang  inilalarawang idealistang konsepto ng pagmamahalang ipinakita ni Sanang at Edong ay nabigyang katarungan ng may akda sa paraan ng malikhaing paglalarawan ang ganitong ganap na pagmamahal na di rin naman imposible, madalang nga lamang tulad ng ginto. Malinaw ang pagkiling ng kwento sa masa ng sambayanan, at sa isang antas ng panlipunang pagbabago subalit kapos sa  tunggalian ng mga uri sa lipunan ang akda.

Nakatutwa din ang talasatasang naganap sa pagitan ni Edong at isang lalaking nagtatahan din sa mahiwagang bayan na iyon. Lubos at matalino nitong pinaliwanag kay Edong ang mga kaganapan sa mga tulad nila.  Sa wari ko'y ang bayaning sinsamba ng ilan sa ilang bahagi ng Sierra Madre ang di pinangalanang kausap ni Edong, si Gat Jose Rizal. Malaon nang napagalaman na di na mahanap ang bangkay ni Gat. Andres Bonifacio; siya kaya'y nasagip din ni Maria Makiling at nananahan din sa bundok nito? 

Maging ang pagdamay ng mga kaibigan ni Edong kay Sanang sa harap ng mapanlinlang na binata ay nakatutuwa at sa sarili'y nasabi- meron na palang ganun nung panahon?! Maging ang mga menor na karakter ay litaw ang ambag sa kabuuan ng istorya.

Ang paglikha ng nobela ng alamat sa alamat ay nakalilibang isipin. Sinasabi ng may akda na sa mahiwagang bayan sa Makiling sinasala at tinitipon ang mga pinaka-kakang-gata ng lahi, handang muling makipamuhay sa atin sa pananhon ng mahigpit na pangangailangan. Kung gayon, at ipagpalagay na totoo ang alamat, mayroon at sinu-sino kaya ang bumaba at nakipamuhay mula sa mahiwagang bayan ng Makiling nang panahon ng ikalawang digma, ng diktadurang Marcos at kasalukuyan? At kung iisipin nga, may pagkakahawig sa realidad ng kasalukuyang panahon ang alamat na ito. May ilan sa atin na mula sa iba't ibang sulok ng Pilipinas, mula sa iba't ibang uri ng lipunan ang nagsisitungo di lamang sa Bundok ng Makiling kundi maging sa iba pang sulok ng kanayunan upang makipamuhay at makibaka kasama ang  masang magsasaka sa pagsusulong ng digmang agraryo, at sa tamang panahon ay parang along susulong at babago sa buong lipunang Pilipino.

Ayon kay Soledad S. Reyes, si Macario Pineda ay  unang nakilala bilang manunulat sa wikang Ingles. Ang ama nito ay isang makata sa Bulakan. May asawa at pitong anak na kanyang pinagsumikapan buhayin ng marangal sa pagtatrabaho bilang kawani at sa pagsusulat. Maraming nailathalang gawa ni Macario Pineda sa mga magasin at libro nang panahong iyon. Sa pagbabawal sa wikang ingles nang panahon ng pananakop ng Hapon  at ang paglahok sa mga gerilya nang Ikalawang Digmang Pandaigdig nagsimulang magsulat sa wikang Pilipino si Macario Pineda, at nagbunga ito ng mga kapuri- puring mga gawa. Kinatangian ng matalino at ma-estilong paggamit ng bago man o lumang salita nang panahong iyon. Isang yaman maging sa panahon ng e-books ang mga akda ni Macario Pineda. Nakakalungkot nga lamang na tanging ang libro lang nito na Ang Ginto sa Makiling at Ibang mga Kwento ang nahagilap ko sa ngayon. Tunay ngang ginto na kailangang minahin.

A Lingering Blackhole

I cannot forget August 18, 1994. Started with a phone call early in the morning from a cute girl named Shine (5’4” tall, morena, a little chubby but shapely). We talked for about ten minutes, and after I hung up the phone my body aches of excitement and nervousness. This is what I call a scary good news. It is beyond what I have experienced in my nineteen years. It’s a situation that I have never been to. It’s a good thing but it is unknown to me even after reading a lot of books about it and hearing discussions, stories from people I know and do not. Though it’s not her calling me that I can’t forget, but the message and the tone.

“Are you ready? Fetch me in school around 11 am. We’ll talk it over at lunch.”

“Hey I was about to …”

“Don't worry, I already know!” she answered sarcastically. “Let’s just talk later, okay.” And she hung up the phone.

“With whom were you talking to?” asked mother.

“Oh just a classmate asking for some help with his homework.”

“You better straighten your life because what I hear sounds like a problem.”

“Really it was nothing” I said while avoiding mother’s eyes.

“Can you dust the shelves and mop the floor first before you go?” requested mother.

I dust the shelves; sweep and mop the floor like it was my last time to do it; had a quick bath and went out of the bathroom with my Oi Polloi shirt, long shorts, and my Caballero(skate shoes). I was walking too fast to hide the 16 note of my beating heart.

Oliver, a friend since we were kids shouted, “ where are you going without your skateboard? You look like you’re about to beat someone, hahaha!”

“Well I’m the one about to be beaten- to the floor, hahaha! See you later.”

----

It was an extra ordinary day in the university after the students decided to throw their chairs in the ground and burn it. Security was extra tight, and it seems my intention of going inside without an ID is impossible.

“Where’s your ID?”

“I accidentally left it at home.”

"Then you can’t go inside” the guard said.

“Please, I just need to submit a research paper, deadline is today.” I looked at the other guard named Pestano who I was familiar with after going in and out of the campus for several months for organizing purpose. “You know me right, sir?” I begged.

“Yes you can let him inside” said Pestano, “he’s a student here.” “Do you have other ID’s that you can leave here in the guard-house?”

“Yes, I have. Thank you sir!”

The campus was clean with no trace of a student rebellion just yesterday. No media person was able to come in. I sit in a bench outside, near Shine’s room. The students seems to be more properly behaving than they used to. No one shouts, no one tells stories in a loud voice, and no boisterous laughter too. Everyone seems silent. I caught eye of Shine with her friend Lisa. They were talking and giggling softly while looking at me.

“Bye Shine, see you in the afternoon. "Bye Rudy, take care of my friend always, okay? ”

I just smiled and said, “take care Liz.”, with a deep voice.

I smiled at Shine and asked “ what were you two girls talking about? Both of you were so happy giggling.”

“It’s none of your business, and I’m not happy, I’m mad. I just don’t want to let Lisa notice anything.” Shine said in a soft but very firm tone.

In a bench near the field we sit, then she erupted like Mt. Pinatubo.

“Why was I just told by Lito that you were leaving today? He said, he thought that I know that you were leaving but I don’t. I just nodded pretending to know. I feel like a fool. What am I to you? You confide with me since high school, since afternoon discos, since playing and watching bands, and now in the movement. How many years has passed? We were best friends; I tell you my secrets, you tell me yours, or so I thought. Now we’re more than that; I’m your girlfriend now! You can’t say I won’t understand because we are comrades too. Am I now irrelevant to you to not let me know that you will be gone for three months, inside a zone! Maybe Lin, May, and all your other collectives knows, but I don’t! You let me know when once you had to be away for the weekend to attend an activity in Baguio; when you ran from home because your uncle beats you,  and you were just gone for a week but you tell me! What’s the difference now? You could die there for all I care.”

Her eyes watery, her voice hoarser, and her hands begin to tremble. There was a long silence before any of us talked. At that moment I was speechless with just a tubaw in my hand trying to wipe her tears. Then gradually, after a long pause and sobs I told her that I too was surprised. It was supposed to be on October, and I planned to let her know a month before leaving. I was doubting myself,  of my readiness to go, of leaving her, my family, friends, the city life. I doubted if I can last the three months and be of use and not be a cross to carry for the comrades. Silently she just cried still sitting, head down to her knees without any sign of confirmation or resentment to my explanation. People were getting curious.

---

We had lunch after. Both of us had sizzling pork chop, a dish she insisted I have. I just noticed while we were eating how nice her green polo shirt fits her. How it goes well with her well chiseled chin, neck, and shoulders. The girl who has been with me for years, who I love, and who loves me, who just expressed it in a very vocal way than before. The girl who I will be leaving tonight; how I had mixed emotions of leaving. She gave in to my request to prepare the pork chop for her. Using the fork and kitchen knife, I cut it first in three, then cut each large piece into four.  We ate slowly, savoring each bite or just to past the awkwardness of silence. We’ll miss each.

"Three months isn’t long especially if we both turn our attention to our political works.”I said while slicing the meat to break the silence.

Lito was there in the same canteen and approached us. Looking around and seeing there’s just us he said.”Have you prepared your things?”

“Well I was preparing little by little but never really expected it to be this soon.” I replied.

“You’ll leave tonight. You will be surprise because you’ll be going to the zone with a really big figure.

“So who is it?”

“Can’t tell you right now. You’ll see!”Lito replied.

“Will he be with another schoolmate or someone from here?” asked Shine.

“I’m afraid he’ll be alone, but don’t worry Shine, we have established a line” he said. ”And oh, by the way. How shall we call you? ”

I was stumped for a few seconds. I can’t think of any name right now. Then I remembered just talking with my four-year old nephew over the phone this morning and ask “who’s this ?” and he answered, “Miguel” in a very cute baby voice.

I accompanied Shine back to her school before going home to prepare my things.

“We’ll see each other before I leave right” I asked somehow in a tone looking forward to getting a yes.

“Meet me in the canteen before Lito arrives so we can still talk and…” Shine said.

“I will!” I quickly replied and moved towards her to try to kiss her.

She just stand and looked the other way.

On my way home, I saw Chris the punk who’s a common friend to me and Shine.

“Hey rude boy Rudy, what’s that about in the field this afternoon? Did you got her preggy?”

“You’re a literal punk, you know that! Haha. It’s nothing like that. Just the usual relationship issues.” I replied.

“Maybe you becoming rude to my friend Shine or maybe you took home someone else homeboy?!”

“ You know me Chris. I don’t play around.”

“Well I hope you two patch things up so we can start the side project band and I will now be Chris crust, yeah!”

“Okay! We’re on it and soon you’ll be crustier than Vin” I added to end the-getting-awkward conversation, and again focus on what’s about to happen later that day.

----

I packed secretly, and in a subtle way gathered the things I think I’ll be needing; some pants, some underwear, some shirt preferably dark-colored. Brought a pen and a notebook. I don’t have a flashlight. I checked my wallet. There’s a picture of Shine and me together looking like Sid and Nancy’s popular punk pic except I was a skinhead holding a bottle of beer while she holds a cigarette unlit since she really does not smoke. I think I’ll keep it for souvenir, something for me to look at whenever I get melancholy and tired of the forest sounds. My parents were not home, my little brother is already asleep. While going down the stairs, my eldest brother just arrived.

“Why do you have a big bag?” he asked.

“Oh I’m gonna wash clothes including my bag. And I might go out too to buy some hotdog at Smokey’s, suddenly I feel hungry.”

“Just don’t be gone too long, I’m about to sleep, and here’s P100 so you can have the Footlong okay.” he replied.

I hugged him tight and said thank you for the money but it’s more of because I’ll be missing him. He was too tired to notice my emotions as out of context with the gratitude for the P100 bill. The program or integration is just three months but I know deep in my heart that it will be longer. There’s no turning back and everything changes in a night.

Shine was already waiting with a bottle of coke. The store was about to close.

"It’s about time” she said. “Lito just left and asked me to tell you that your ‘flight’ was cancelled, you’ll be travelling tomorrow night instead. Be at TresOtso 9 pm tomorrow.”

“That’s a relief” I replied.

“Why, don’t you want to go?” she asked.

“Of course I want to, it’s just that it was too quick a notice.” I said.

“Well you can go home first and we’ll see each other again tomorrow if possible.” she said.

“Well I can’t go back now, someone back home might have seen the letter I left to somehow to explain things.”

We went straight to Shine’s house- just a ride away from my place. She said no one’s home since her parents are still in the province and will be back the next day.

She’s not sure if her brother will come home.

“You can sleep in the couch, brother wouldn’t care. I’ll also help you write the letters you’ll be sending home each month so your mom can receive letters even when your dead, joke! And I’ll try to see if I can find a flashlight” she said with a grin.

“Thanks, I really don’t understand why I deserve this pampering from you?” I said.

“Well stop your romanticizing because it doesn’t suit you” she replied smiling.

We were done packing, telling stories, and writing the post dated letters around midnight. I gave her our Sid and Nancy look-alike picture in my wallet telling her I wouldn’t want the enemy to have it, if ever.

“Let me stare at you long enough to picture you in my mind one last time” I said.

We looked at each other intensely, we both knew we want each. And so our hands pulled our bodies closer and released every bit of love and lust we have kept in check for so long now. Two atheist turning a humble home into heaven.

---

Lito was already waiting when we arrived at TresOtso.

“You ready?” Lito said.

I replied with a quick “yes.”

Trying to look modest in front of other people I shake hands with Shine and said goodbye. But after just three steps, she went back and hug me tight. Softly, her lips near my ear- she whispers... “not do anything foolish, don’t oversleep, keep a presence of mind and study the immediate landscape, it’s the only way to stay alive. Remember I’ll be waiting!” she said in her sweetest tone.

“And that’s an order, right?” I said with a grin.

She replied with a silly smile, and a dumbfounded but alluring eyes “Yes! Its a standing order.” with a tone of conviction and sweetness at the same time.
——

Travelling with a big figure comrade could make me a wanted man to the ISAFP at this early stage in the movement. Never thought they’d hurl me with someone who most probably have millions of pesos for his head as a bounty. To be fair, he doesn’t look like any of the type. Looks just like a typical jeepney driver with the good morning towel hanging at the back of his neck. He talks somehow with a funny tone and talks about almost anything.

“Rest now kid, we’ll travel tomorrow morning. It’s always better to travel in the day. All the police and military men will be awake to protect us.” He said with an ironic tone.

We travelled with an owner type jeep; me, Big comrade, and Mang Rod. Mang Rod has the same built as Big comrade. Looks almost the same age level which could be around forty-five years old. They both were just wearing shorts, sando and slippers. I was wearing a blue jeans, running shoes, and a yellow shirt but no Ninoy sign on it even though the other day was his death anniversary. I have a black big knapsack. They have two balikbayan box on top of the jeep, a bayong, and a green small pack that looks like the one’s you see clutched at the back of elementary students. There’s no luxury in their bodies, except for big comrades diver’s watch. Still in QC(near Cubao), we were already stopped by a uniformed officer. There was no violation but he just asked to check the identification or driver’s license of Mang Rod. I was a bit worried, tried to hide my face by just looking down. Then after a minute, Mang Rod started driving again.

Big Comrade looked back at me and smiled “He just had me mistaken for Chiquito and asked for my autograph, though I refused.”

He and Mang Rod laughed, so I laughed too. But deep inside I was burning hundreds of calories with how my heart was pounding. He and Mang Rod talked a lot about many things, some I can understand, most I don’t. They were talking in their native dialect. Things like the routes, the highways, how traffic police behaves in each area, the season, the flood, the secret in raising good swine and cows, how to spot a good carabao, the growing of ampalaya, even the latest scoop about Gretchen and Sharon dating this and that congressman and a whole lot more. No discussions of revolutionary politics. I was like a listener in a certain AM radio morning show. I remained and choose to be just a spectator in the two big men’s conversation. I really wish I could follow most of their conversation, but the language barrier makes it difficult; they were conversing in their dialect then shifting back to tagalog after realizing they have a tagalog speaking teenager with them.

---

The sun starts to set and I notice big comrade was the one on the steering wheel. I dozed off while in the highway. We stopped by an ordinary eatery to somehow rest and eat. They slept for about an hour in the jeep parked in a vacant lot while I guard our things. It seems that our travel is slow, lots of stopovers here and there, pick up things here and there. We often strayed from the highway. I always take advantage of stopovers to stretch my arms and legs. It’s difficult to travel for hours on an owner type jeep where you can’t stretch your legs that much. There was this rough road highway where the path is as crooked as a chicken’s intestine with a stiff cliff on the side. It’s a good thing Shine gave me Bonamine and lots of candy. I smoke and chew candy the hours away though my lower back and butt already hurts with all the bumps this highway have. With every stump, bump, and bang the jeep goes, I curse the government official responsible for these roads. Though the two don’t mind the bumps and don’t care about the candy, but they were glad I brought extra packs of smoke. We reached Bicol the next morning.

This is all too different for me. I used to go to the province often specially when I was young during fiestas in Laguna, or to have the summer vacation in in Quezon province where my father was born. Though mostly, it was confined to the centers of the municipality, not really reaching the remote areas in the said places.

Going up to the guerilla zone, we traveled to a dirt road: roads that have never tasted a layer of cement or asphalt. In just about half an hour we stopped by a house beside the road, and It seems it’s where the road ends. We started walking. We turned right to a small footpath circling the foot of a hill. Then at the back of the hill, the vegetation started to thicken. Just about 50 meters from the hill, there’s a steep and rocky path going down a river in a valley. The rocks were mossy. I took extra caution with how I walk. After some curves, some balancing acts and lots of tripps on some rocks on the the river, and another steep footpath going up, I saw a house made of bamboo and anahaw leaves. We passed by four more houses that looks almost the same as the first; small and minor details makes the difference like where the door and windows are facing or located, the size of the house, and how each gardens are designed. In all houses we pass by, my companions would always notify our passing(maki agi tabi) whether there be a person or none seen in the house. It’s a sign of courtesy you give while passing by. The afternoon sun starts to press its presence in our skin with its scorching heat; good thing there were trees everywhere.

We arrived at the house of Mang Bading and was greeted the good afternoon and asked to go inside, and join them with their meal. Lunch was boiled corn. Following the conversation got more difficult since they were speaking purely the local dialect. I tried talking with Mang Bading’s kids but they just smiled and tried to find a reason to go away. This is the same reaction our cousins from the states would get from us back in the eighties when they would try talking to us because they only speak english, and we only speak tagalog. Maybe they too were shy and afraid to try to answer questions I might ask but not capable to answer in the tongue I understand.

---

It was getting dark. Mang Rod and Big Comrade left two hours ago. We had jackfruit(unripe, cooked with coco milk) for dinner before sunset. In the countryside, it seems people starts and ends their day early. No one in the family has talked with me yet, and it was only Mang Bading who briefly talked, just to inform me that the comrades will be fetching me in about two days. I tried talking with the children, but they would just stare at me blankly, look at each other, and smile. Then after that they’d chase each other and run away. The house was almost empty of things. Four plastic plates and plastic cups, two container gallons (to fetch water in the stream), a large clay jar for the water(to keep it fresh and cool), some empty cans of milk(to heat water), a carton for their clothes, a table, and a small net hammock for the baby. Before I came here I thought that I was deprived, It seems I could be considered opulent in this part of the country. Mario, Mang Bading’s eldest son showed me how to create a lamp since it was getting darker and electricity is non-existent in the place. He used a small empty gin bottle, inserted a long cloth to serve as a wick. He asked for the aluminum foil in my cigarette pack to be used to encircle the cloth wick in the mouth of the bottle. Then he shaked it and then borrowed my lighter and lit.

Then he said “O, do you have this in Manila?” and he laughed exposing yellow teeth.

I know he was trying to lighten me up since I was silent since I arrived, so I laughed with him.

I answered “no, we are helpless without electricity- and whenever that happens we use a flashlight and candle. Whenever and if I go back there I’ll do what you just did.”

“In here we call it(flashlight)ispat, and this is called sulo.” he said.

Mario is just fifteen, he said he enjoyed going to school but was just able to reach Grade 4. He had to stop schooling to lend his father an extra hand in the farm. Landlessness, poverty, and being the eldest among six siblings would require him to work early to feed the family. Though there was a barrier with language; as he often mix tagalog with their local dialect, I sense that he was already talking like an adult; more mature than most city boys his age; he was occupied with making a living and caring for the family while city kids are busy finding as much ways to kill themselves with vices. We spread a native matt or banig in the bamboo-floored balcony. Lying down, I immediately noticed how a clear and unpolluted sky reveals a lot more stars. Funny sounds made by different types of insects accompanied the silence. How I wish Shine was here with me to enjoy the placid, the rapture. I fell asleep while looking at the night sky and asking myself if nights in the barrios would always be this serene.

----

“Ms. Sunshine Tuason can you come here in front” Professor Dizon called.

Surprised, she immediately stood as if clueless of why she was standing. Then suddenly realized that she was called by her teacher. In a soft voice her teacher told her that she liked her report about the Nestle workers though it seems that the report lacks balance since most point of views were taken from the workers, and very little from the management, and/or company.

“And also you forgot to date your report, just date it for today- November 18, 1994” Professor Dizon said.

From a deadpan to a bug eyed, her expression changed so suddenly when she heard the date November 18: exactly three months since Rudy left, still no news of, or whatsoever.

Since then, she has been waiting everyday for Lito each day for updates, and everyday would be a disappointment till she learned to stop asking. Never had she waited for the mailman before, and this time none has shown up too. She hates it but she resorted to the newspaper if maybe there would be news about me or Rudy? She listened to AM instead of FM. She was as desperate as the desert waiting for rain in summer. She waited and waited. She even prayed to the church of St. Jude, patron saint of the most troubled of men. She feels like she was waiting too long that sometimes she somehow forgets what she was waiting for. Till the waiting became routine and the waiting turned into a hopeless search. One day it was confirmed- her love was missing.

----

She never have indulged herself to something like this before; she was so immersed to it that she ran out of things to do aside from looking. She was working full-time on it, though still it never satisfied. Never an answer found, just more questions raised, and the already flimsy chance gets smaller each day . There’s doubts in her mind, hopes in her heart; hate and fear at the back of her head. She has been seeking with tears, and confronting uniformed men with a tough look on her face but with trembling knees. How can a long brooding romance since early teens just start then abruptly end, yet in a way lingering and tormenting, how can they just do that! Last she knows was that I (Miguel to the comrades and masses) was in a van accompanying a sick comrade to a doctor, stopped by a military checkpoint, then everything stopped from there.

How she wish I was beside her to comfort and support her, or at least knowing for sure I was somewhere where she can imagine. Somewhere where I can be told that at this exact place and time she was facing life and death. At this exact place and time, she would for the first time hear the sweetest cry from her baby Miguel, our Baby Miguel. This uncertainty, this spirit of hope and hopelessness; this patience to wait and seek; against the decision to put a closure and move on; never stopped causing excruciating pain to her even when faced with the celebration of the new life.

“Should I mourn? Do I still hope or do I move on? Is he still alive or now just a memory? What do I tell baby Miguel when he grows old enough to ask? ” Shine ask herself.

Room 202, the charity ward, a nurse enters with a baby “Miss Tuason here is your baby boy, what will be his name?” the nurse asked.

“His name is Miguel” Shine answered while extending her arms to carry the baby.

“Miguel, I love you so, your father loves you so. Your father may not be present but he’ll always be with us. Maybe he is just waiting for a chance to get to us… Im sure he is finding a way...  I’m sure he’s so proud of you right now, and you should be proud of him, he is a people’s true hero.”

Shine talks to the baby, she smiles at him as her eyes spills tears to her cheek.

“I love you Rudy, and I’ll make sure no one can take away my Miguel, our Miguel! And I’m sure we will find you.” she promised to herself and to her baby.

----

Just beneath room 202, a man with combinations of fresh, healing, and healed wounds is dying. He looks like someone just fresh out of college if you look hard, but the state he is right now makes him look older.  A nurse said he was brought to the hospital by two people claiming thry do not know the person but just acted of goodwill. They said he was a victim of a hit-and-run, though the wounds does not say it came from just one incident. Broken teeth, bruises and wounds on his legs, arms, chest, and back. Some of the wounds especially near and on the genitals are like burns.

He groans with pain in his sleep. I look at him and I find it hard to believe; I seem to know the person; I can see his nightmare. In it he is trapped in an unending cycle of running and getting caught over and over. His captors would put his head on a tight plastic. Just when the light is about to die out in him they would release his head from the plastic then they would again start the interrogation, insults, and beating.

“Tumuga ka nang puta ka! Ikaw si Ka Jack diba?” they shouted.

And when no answer was even muttered, the beatings resume. I can see his nightmares, each second in the dream world is like hours, each hour is like a year. The scene keeps repeating itself without escape. I can see his fingers with its crushed nails trying to move. He is in an excruciating pain.

I seem to know the person. I can read his thoughts too. He wants to escape. He wants to be found by his loved ones. He wants justice or even revenge.

I seem to know the person. He looks just like me.

----

Outside, I see two military men in civilain clothes wearing dark glasses standing, positioned in a way like they try to avoid attention. I can’t read their minds but I can see their hearts, one was empty and at the same time full of hate, and another afraid, full of questions and doubts. One with a beeper looks at the new message and then hurriedly left. The man full of hate in his heart followed his buddy with a suspicious eye till his buddy is out of sight.

#######