Saturday, September 29, 2012

A Lingering Blackhole


I cannot forget August 18, 1994. Started with a phone call early in the morning from a cute girl named Shine (5’4” tall, morena, a little chubby but shapely). We talked for about ten minutes, and after I hung up the phone my body aches of excitement and nervousness. This is what I call a scary good news. It is beyond what I have experienced in my nineteen years. It’s a situation that I have never been to. It’s a good thing but it is unknown to me even after reading a lot of books about it and hearing discussions, stories from people I know and do not. Though it’s not her calling me that I can’t forget, but the message and the tone.
“Are you ready? Fetch me in school around 11 am. We’ll talk it over at lunch.”
“Hey I was about to …”
“Don't worry, I already know!” she answered sarcastically. “Let’s just talk later, okay.” And she hung up the phone.
“With whom were you talking to?” asked mother.
“Oh just a classmate asking for some help with his homework.”
“You better straighten your life because what I hear sounds like a problem.”
“Really it was nothing” I said while avoiding mother’s eyes.
“Can you dust the shelves and mop the floor first before you go?” requested mother.
I dust the shelves; sweep and mop the floor like it was my last time to do it; had a quick bath and went out of the bathroom with my Oi Polloi shirt, long shorts, and my Caballero(skate shoes). I was walking too fast to hide the 16 note of my beating heart.
Oliver, a friend since we were kids shouted, “ where are you going without your skateboard? You look like you’re about to beat someone, hahaha!”
“Well I’m the one about to be beaten- to the floor, hahaha! See you later.”
----
It was an extra ordinary day in the university after the students decided to throw their chairs in the ground and burn it. Security was extra tight, and it seems my intention of going inside without an ID is impossible.
“Where’s your ID?”
“I accidentally left it at home.”
"Then you can’t go inside” the guard said.
“Please, I just need to submit a research paper, deadline is today.” I looked at the other guard named Pestano who I was familiar with after going in and out of the campus for several months for organizing purpose. “You know me right, sir?” I begged.
“Yes you can let him inside” said Pestano, “he’s a student here.” “Do you have other ID’s that you can leave here in the guard-house?”
“Yes, I have. Thank you sir!”
The campus was clean with no trace of a student rebellion just yesterday. No media person was able to come in. I sit in a bench outside, near Shine’s room. The students seems to be more properly behaving than they used to. No one shouts, no one tells stories in a loud voice, and no boisterous laughter too. Everyone seems silent. I caught eye of Shine with her friend Lisa. They were talking and giggling softly while looking at me.
“Bye Shine, see you in the afternoon. "Bye Rudy, take care of my friend always, okay? ”
I just smiled and said, “take care Liz.”, with a deep voice.
I smiled at Shine and asked “ what were you two girls talking about? Both of you were so happy giggling.”
“It’s none of your business, and I’m not happy, I’m mad. I just don’t want to let Lisa notice anything.” Shine said in a soft but very firm tone.
In a bench near the field we sit, then she erupted like Mt. Pinatubo.
“Why was I just told by Lito that you were leaving today? He said, he thought that I know that you were leaving but I don’t. I just nodded pretending to know. I feel like a fool. What am I to you? You confide with me since high school, since afternoon discos, since playing and watching bands, and now in the movement. How many years has passed? We were best friends; I tell you my secrets, you tell me yours, or so I thought. Now we’re more than that; I’m your girlfriend now! You can’t say I won’t understand because we are comrades too. Am I now irrelevant to you to not let me know that you will be gone for three months, inside a zone! Maybe Lin, May, and all your other collectives knows, but I don’t! You let me know when once you had to be away for the weekend to attend an activity in Baguio; when you ran from home because your uncle beats you,  and you were just gone for a week but you tell me! What’s the difference now? You could die there for all I care.”
Her eyes watery, her voice hoarser, and her hands begin to tremble. There was a long silence before any of us talked. At that moment I was speechless with just a tubaw in my hand trying to wipe her tears. Then gradually, after a long pause and sobs I told her that I too was surprised. It was supposed to be on October, and I planned to let her know a month before leaving. I was doubting myself,  of my readiness to go, of leaving her, my family, friends, the city life. I doubted if I can last the three months and be of use and not be a cross to carry for the comrades. Silently she just cried still sitting, head down to her knees without any sign of confirmation or resentment to my explanation. People were getting curious.
---
We had lunch after. Both of us had sizzling pork chop, a dish she insisted I have. I just noticed while we were eating how nice her green polo shirt fits her. How it goes well with her well chiseled chin, neck, and shoulders. The girl who has been with me for years, who I love, and who loves me, who just expressed it in a very vocal way than before. The girl who I will be leaving tonight; how I had mixed emotions of leaving. She gave in to my request to prepare the pork chop for her. Using the fork and kitchen knife, I cut it first in three, then cut each large piece into four.  We ate slowly, savoring each bite or just to past the awkwardness of silence. We’ll miss each.
"Three months isn’t long especially if we both turn our attention to our political works.”I said while slicing the meat to break the silence.
Lito was there in the same canteen and approached us. Looking around and seeing there’s just us he said.”Have you prepared your things?”
“Well I was preparing little by little but never really expected it to be this soon.” I replied.
“You’ll leave tonight. You will be surprise because you’ll be going to the zone with a really big figure.
“So who is it?”
“Can’t tell you right now. You’ll see!”Lito replied.
“Will he be with another schoolmate or someone from here?” asked Shine.
“I’m afraid he’ll be alone, but don’t worry Shine, we have established a line” he said. ”And oh, by the way. How shall we call you? ”
I was stumped for a few seconds. I can’t think of any name right now. Then I remembered just talking with my four-year old nephew over the phone this morning and ask “who’s this ?” and he answered, “Miguel” in a very cute baby voice.
I accompanied Shine back to her school before going home to prepare my things.
“We’ll see each other before I leave right” I asked somehow in a tone looking forward to getting a yes.
“Meet me in the canteen before Lito arrives so we can still talk and…” Shine said.
“I will!” I quickly replied and moved towards her to try to kiss her.
She just stand and looked the other way.
On my way home, I saw Chris the punk who’s a common friend to me and Shine.
“Hey rude boy Rudy, what’s that about in the field this afternoon? Did you got her preggy?”
“You’re a literal punk, you know that! Haha. It’s nothing like that. Just the usual relationship issues.” I replied.
“Maybe you becoming rude to my friend Shine or maybe you took home someone else homeboy?!”
“ You know me Chris. I don’t play around.”
“Well I hope you two patch things up so we can start the side project band and I will now be Chris crust, yeah!”
“Okay! We’re on it and soon you’ll be crustier than Vin” I added to end the-getting-awkward conversation, and again focus on what’s about to happen later that day.
----
I packed secretly, and in a subtle way gathered the things I think I’ll be needing; some pants, some underwear, some shirt preferably dark-colored. Brought a pen and a notebook. I don’t have a flashlight. I checked my wallet. There’s a picture of Shine and me together looking like Sid and Nancy’s popular punk pic except I was a skinhead holding a bottle of beer while she holds a cigarette unlit since she really does not smoke. I think I’ll keep it for souvenir, something for me to look at whenever I get melancholy and tired of the forest sounds. My parents were not home, my little brother is already asleep. While going down the stairs, my eldest brother just arrived.
“Why do you have a big bag?” he asked.
“Oh I’m gonna wash clothes including my bag. And I might go out too to buy some hotdog at Smokey’s, suddenly I feel hungry.”
“Just don’t be gone too long, I’m about to sleep, and here’s P100 so you can have the Footlong okay.” he replied.
I hugged him tight and said thank you for the money but it’s more of because I’ll be missing him. He was too tired to notice my emotions as out of context with the gratitude for the P100 bill. The program or integration is just three months but I know deep in my heart that it will be longer. There’s no turning back and everything changes in a night.
Shine was already waiting with a bottle of coke. The store was about to close.
"It’s about time” she said. “Lito just left and asked me to tell you that your ‘flight’ was cancelled, you’ll be travelling tomorrow night instead. Be at TresOtso 9 pm tomorrow.”
“That’s a relief” I replied.
“Why, don’t you want to go?” she asked.
“Of course I want to, it’s just that it was too quick a notice.” I said.
“Well you can go home first and we’ll see each other again tomorrow if possible.” she said.
“Well I can’t go back now, someone back home might have seen the letter I left to somehow to explain things.”
We went straight to Shine’s house- just a ride away from my place. She said no one’s home since her parents are still in the province and will be back the next day.
She’s not sure if her brother will come home.
“You can sleep in the couch, brother wouldn’t care. I’ll also help you write the letters you’ll be sending home each month so your mom can receive letters even when your dead, joke! And I’ll try to see if I can find a flashlight” she said with a grin.
“Thanks, I really don’t understand why I deserve this pampering from you?” I said.
“Well stop your romanticizing because it doesn’t suit you” she replied smiling.
We were done packing, telling stories, and writing the post dated letters around midnight. I gave her our Sid and Nancy look-alike picture in my wallet telling her I wouldn’t want the enemy to have it, if ever.
“Let me stare at you long enough to picture you in my mind one last time” I said.
We looked at each other intensely, we both knew we want each. And so our hands pulled our bodies closer and released every bit of love and lust we have kept in check for so long now. Two atheist turning a humble home into heaven.
---
Lito was already waiting when we arrived at TresOtso.
“You ready?” Lito said.
I replied with a quick “yes.”
Trying to look modest in front of other people I shake hands with Shine and said goodbye. But after just three steps, she went back and hug me tight. Softly, her lips near my ear- she whispers... “not do anything foolish, don’t oversleep, keep a presence of mind and study the immediate landscape, it’s the only way to stay alive. Remember I’ll be waiting!” she said in her sweetest tone.
“And that’s an order, right?” I said with a grin.
She replied with a silly smile, and a dumbfounded but alluring eyes “Yes! Its a standing order.” with a tone of conviction and sweetness at the same time.
——
Travelling with a big figure comrade could make me a wanted man to the ISAFP at this early stage in the movement. Never thought they’d hurl me with someone who most probably have millions of pesos for his head as a bounty. To be fair, he doesn’t look like any of the type. Looks just like a typical jeepney driver with the good morning towel hanging at the back of his neck. He talks somehow with a funny tone and talks about almost anything.
“Rest now kid, we’ll travel tomorrow morning. It’s always better to travel in the day. All the police and military men will be awake to protect us.” He said with an ironic tone.
We travelled with an owner type jeep; me, Big comrade, and Mang Rod. Mang Rod has the same built as Big comrade. Looks almost the same age level which could be around forty-five years old. They both were just wearing shorts, sando and slippers. I was wearing a blue jeans, running shoes, and a yellow shirt but no Ninoy sign on it even though the other day was his death anniversary. I have a black big knapsack. They have two balikbayan box on top of the jeep, a bayong, and a green small pack that looks like the one’s you see clutched at the back of elementary students. There’s no luxury in their bodies, except for big comrades diver’s watch. Still in QC(near Cubao), we were already stopped by a uniformed officer. There was no violation but he just asked to check the identification or driver’s license of Mang Rod. I was a bit worried, tried to hide my face by just looking down. Then after a minute, Mang Rod started driving again.
Big Comrade looked back at me and smiled “He just had me mistaken for Chiquito and asked for my autograph, though I refused.”
He and Mang Rod laughed, so I laughed too. But deep inside I was burning hundreds of calories with how my heart was pounding. He and Mang Rod talked a lot about many things, some I can understand, most I don’t. They were talking in their native dialect. Things like the routes, the highways, how traffic police behaves in each area, the season, the flood, the secret in raising good swine and cows, how to spot a good carabao, the growing of ampalaya, even the latest scoop about Gretchen and Sharon dating this and that congressman and a whole lot more. No discussions of revolutionary politics. I was like a listener in a certain AM radio morning show. I remained and choose to be just a spectator in the two big men’s conversation. I really wish I could follow most of their conversation, but the language barrier makes it difficult; they were conversing in their dialect then shifting back to tagalog after realizing they have a tagalog speaking teenager with them.
---
The sun starts to set and I notice big comrade was the one on the steering wheel. I dozed off while in the highway. We stopped by an ordinary eatery to somehow rest and eat. They slept for about an hour in the jeep parked in a vacant lot while I guard our things. It seems that our travel is slow, lots of stopovers here and there, pick up things here and there. We often strayed from the highway. I always take advantage of stopovers to stretch my arms and legs. It’s difficult to travel for hours on an owner type jeep where you can’t stretch your legs that much. There was this rough road highway where the path is as crooked as a chicken’s intestine with a stiff cliff on the side. It’s a good thing Shine gave me Bonamine and lots of candy. I smoke and chew candy the hours away though my lower back and butt already hurts with all the bumps this highway have. With every stump, bump, and bang the jeep goes, I curse the government official responsible for these roads. Though the two don’t mind the bumps and don’t care about the candy, but they were glad I brought extra packs of smoke. We reached Bicol the next morning.
This is all too different for me. I used to go to the province often specially when I was young during fiestas in Laguna, or to have the summer vacation in in Quezon province where my father was born. Though mostly, it was confined to the centers of the municipality, not really reaching the remote areas in the said places.
Going up to the guerilla zone, we traveled to a dirt road: roads that have never tasted a layer of cement or asphalt. In just about half an hour we stopped by a house beside the road, and It seems it’s where the road ends. We started walking. We turned right to a small footpath circling the foot of a hill. Then at the back of the hill, the vegetation started to thicken. Just about 50 meters from the hill, there’s a steep and rocky path going down a river in a valley. The rocks were mossy. I took extra caution with how I walk. After some curves, some balancing acts and lots of tripps on some rocks on the the river, and another steep footpath going up, I saw a house made of bamboo and anahaw leaves. We passed by four more houses that looks almost the same as the first; small and minor details makes the difference like where the door and windows are facing or located, the size of the house, and how each gardens are designed. In all houses we pass by, my companions would always notify our passing(maki agi tabi) whether there be a person or none seen in the house. It’s a sign of courtesy you give while passing by. The afternoon sun starts to press its presence in our skin with its scorching heat; good thing there were trees everywhere.
We arrived at the house of Mang Bading and was greeted the good afternoon and asked to go inside, and join them with their meal. Lunch was boiled corn. Following the conversation got more difficult since they were speaking purely the local dialect. I tried talking with Mang Bading’s kids but they just smiled and tried to find a reason to go away. This is the same reaction our cousins from the states would get from us back in the eighties when they would try talking to us because they only speak english, and we only speak tagalog. Maybe they too were shy and afraid to try to answer questions I might ask but not capable to answer in the tongue I understand.
---
It was getting dark. Mang Rod and Big Comrade left two hours ago. We had jackfruit(unripe, cooked with coco milk) for dinner before sunset. In the countryside, it seems people starts and ends their day early. No one in the family has talked with me yet, and it was only Mang Bading who briefly talked, just to inform me that the comrades will be fetching me in about two days. I tried talking with the children, but they would just stare at me blankly, look at each other, and smile. Then after that they’d chase each other and run away. The house was almost empty of things. Four plastic plates and plastic cups, two container gallons (to fetch water in the stream), a large clay jar for the water(to keep it fresh and cool), some empty cans of milk(to heat water), a carton for their clothes, a table, and a small net hammock for the baby. Before I came here I thought that I was deprived, It seems I could be considered opulent in this part of the country. Mario, Mang Bading’s eldest son showed me how to create a lamp since it was getting darker and electricity is non-existent in the place. He used a small empty gin bottle, inserted a long cloth to serve as a wick. He asked for the aluminum foil in my cigarette pack to be used to encircle the cloth wick in the mouth of the bottle. Then he shaked it and then borrowed my lighter and lit.
Then he said “O, do you have this in Manila?” and he laughed exposing yellow teeth.
I know he was trying to lighten me up since I was silent since I arrived, so I laughed with him.
I answered “no, we are helpless without electricity- and whenever that happens we use a flashlight and candle. Whenever and if I go back there I’ll do what you just did.”
“In here we call it(flashlight)ispat, and this is called sulo.” he said.
Mario is just fifteen, he said he enjoyed going to school but was just able to reach Grade 4. He had to stop schooling to lend his father an extra hand in the farm. Landlessness, poverty, and being the eldest among six siblings would require him to work early to feed the family. Though there was a barrier with language; as he often mix tagalog with their local dialect, I sense that he was already talking like an adult; more mature than most city boys his age; he was occupied with making a living and caring for the family while city kids are busy finding as much ways to kill themselves with vices. We spread a native matt or banig in the bamboo-floored balcony. Lying down, I immediately noticed how a clear and unpolluted sky reveals a lot more stars. Funny sounds made by different types of insects accompanied the silence. How I wish Shine was here with me to enjoy the placid, the rapture. I fell asleep while looking at the night sky and asking myself if nights in the barrios would always be this serene.
----
“Ms. Sunshine Tuason can you come here in front” Professor Dizon called.
Surprised, she immediately stood as if clueless of why she was standing. Then suddenly realized that she was called by her teacher. In a soft voice her teacher told her that she liked her report about the Nestle workers though it seems that the report lacks balance since most point of views were taken from the workers, and very little from the management, and/or company.
“And also you forgot to date your report, just date it for today- November 18, 1994” Professor Dizon said.
From a deadpan to a bug eyed, her expression changed so suddenly when she heard the date November 18: exactly three months since Rudy left, still no news of, or whatsoever.
Since then, she has been waiting everyday for Lito each day for updates, and everyday would be a disappointment till she learned to stop asking. Never had she waited for the mailman before, and this time none has shown up too. She hates it but she resorted to the newspaper if maybe there would be news about me or Rudy? She listened to AM instead of FM. She was as desperate as the desert waiting for rain in summer. She waited and waited. She even prayed to the church of St. Jude, patron saint of the most troubled of men. She feels like she was waiting too long that sometimes she somehow forgets what she was waiting for. Till the waiting became routine and the waiting turned into a hopeless search. One day it was confirmed- her love was missing.
----
She never have indulged herself to something like this before; she was so immersed to it that she ran out of things to do aside from looking. She was working full-time on it, though still it never satisfied. Never an answer found, just more questions raised, and the already flimsy chance gets smaller each day . There’s doubts in her mind, hopes in her heart; hate and fear at the back of her head. She has been seeking with tears, and confronting uniformed men with a tough look on her face but with trembling knees. How can a long brooding romance since early teens just start then abruptly end, yet in a way lingering and tormenting, how can they just do that! Last she knows was that I (Miguel to the comrades and masses) was in a van accompanying a sick comrade to a doctor, stopped by a military checkpoint, then everything stopped from there.
How she wish I was beside her to comfort and support her, or at least knowing for sure I was somewhere where she can imagine. Somewhere where I can be told that at this exact place and time she was facing life and death. At this exact place and time, she would for the first time hear the sweetest cry from her baby Miguel, our Baby Miguel. This uncertainty, this spirit of hope and hopelessness; this patience to wait and seek; against the decision to put a closure and move on; never stopped causing excruciating pain to her even when faced with the celebration of the new life.
“Should I mourn? Do I still hope or do I move on? Is he still alive or now just a memory? What do I tell baby Miguel when he grows old enough to ask? ” Shine ask herself.
Room 202, the charity ward, a nurse enters with a baby “Miss Tuason here is your baby boy, what will be his name?” the nurse asked.
“His name is Miguel” Shine answered while extending her arms to carry the baby.
“Miguel, I love you so, your father loves you so. Your father may not be present but he’ll always be with us. Maybe he is just waiting for a chance to get to us… Im sure he is finding a way...  I’m sure he’s so proud of you right now, and you should be proud of him, he is a people’s true hero.”
Shine talks to the baby, she smiles at him as her eyes spills tears to her cheek.
“I love you Rudy, and I’ll make sure no one can take away my Miguel, our Miguel! And I’m sure we will find you.” she promised to herself and to her baby.
----
Just beneath room 202, a man with combinations of fresh, healing, and healed wounds is dying. He looks like someone just fresh out of college if you look hard, but the state he is right now makes him look older.  A nurse said he was brought to the hospital by two people claiming thry do not know the person but just acted of goodwill. They said he was a victim of a hit-and-run, though the wounds does not say it came from just one incident. Broken teeth, bruises and wounds on his legs, arms, chest, and back. Some of the wounds especially near and on the genitals are like burns.
He groans with pain in his sleep. I look at him and I find it hard to believe; I seem to know the person; I can see his nightmare. In it he is trapped in an unending cycle of running and getting caught over and over. His captors would put his head on a tight plastic. Just when the light is about to die out in him they would release his head from the plastic then they would again start the interrogation, insults, and beating.
“Tumuga ka nang puta ka! Ikaw si Ka Jack diba?” they shouted.
And when no answer was even muttered, the beatings resume. I can see his nightmares, each second in the dream world is like hours, each hour is like a year. The scene keeps repeating itself without escape. I can see his fingers with its crushed nails trying to move. He is in an excruciating pain.
I seem to know the person. I can read his thoughts too. He wants to escape. He wants to be found by his loved ones. He wants justice or even revenge.
I seem to know the person. He looks just like me.
----
Outside, I see two military men in civilain clothes wearing dark glasses standing, positioned in a way like they try to avoid attention. I can’t read their minds but I can see their hearts, one was empty and at the same time full of hate, and another afraid, full of questions and doubts. One with a beeper looks at the new message and then hurriedly left. The man full of hate in his heart followed his buddy with a suspicious eye till his buddy is out of sight.
#######

Wednesday, August 22, 2012

Ang unang inagawan ng lupa...


Sa mata ng batas, ang makapangyarihan ay walang sala.
 
Ano kaya ang kahihinatnan
Ng mga hindi  ma "develop"
Bilang tourist spot?
O nalipasan ng ningning
na dati'y magandang tanawin?
Di kaya kahinatnan ay kwentong  
pagmimina, at pagtotroso rin?
Pagkatapos  pakinabangan,
pigain at sairin ang yaman
at mawalang silbi sa bulsa
ng mga  asendero,trapo
at multinasyunal
Aabandunahin ang lugar
na puno ng basura, lason, kawalan
sakit, panganib, dekadenteng kultura,
at iba pang latak.
Na naman mga mamamayan
Ang pipilitin, mapipilitang
harapin o pagtiisan
ang basura, lason, kawalan,
sakit, panganib,
dekadenteng kultura,
at iba pang latak.
At pagbuntungan ng sisi
ng lahat ng ito.
 
Sila na ngayon ang may sala.
 
Ano kaya ang kahihinatnan?
Sa atin  ang  esterong kanal.
Sa dayo  ang  primera  klaseng lupa
At baybay  dagat.
 
Paano ang mga  inagawan ng lupa
sa  ngalan ng pagunlad? 
Paano ang mga  pinangakuan ng trabaho?
At kung mayrooon man
ay ilang panahon lang?(6 months?)
Paano ang niloko at pinaasa
sa huwad na reporm sa lupa
ng gubyerno ng mga asendero?
Paano ang maglulupang walang lupa?  
Saan sila pupunta?
Sa  Maynila? Mag-iiskwat?
Makikituloy  sa  kamag-anak
na iskwater din, nauna lang?
At tawaging iskwater at  tignan
na parang kriminal
ng matapobreng mayaman
At tawaging iskwater at  tignan
ng pagkainis
ng nag-aastang elitista,
pero  pasahero rin ng dyip.
Pagdating sa Maynila
 
Sila  na ngayon ang may  sala.
Ang unang inagawan ng lupa...
 
Paano na ang mahalaga pero di kaaya-aya
mahalaga  pero di naman
kagyat na mapagkakakitaan?
Paano na ang kapakanan
ng mga susunod na salinlahi?
Ang mga mahirap daw
walang pagsaalang alang
sa kinabukasan kaya mahirap
Eh sino ba ang nagbenta
at nagsanla ng kinabukasan
ng bansa mula pa panahon ng Kastila,
Amerikano, Hapon at kasalukuyang panahon?
Hindi naman ang pangkaraniwang tao!
At sino ba ang nagbuwis ng buhay para sa bansa
mula pa panahon ng Kastila,
Amerikano, Hapon at kasalukuyang panahon?
Di ba't ang karaniwang tao!
 
Sila  na ngayon ang may  sala.
Ang mga biktima ng kapalaluan ng ilan.
Ang mga anak ng nagbuwis ng buhay para sa bayan.
 
Sila  na ngayon ang may  sala.
Ang unang inagawan ng lupa...
 
Sa ating panahon
Sa mata ng batas, ang makapangyarihan ay walang sala.
 

Sunday, April 22, 2012

Di Nagmamaliw Ang Apoy (Sa Tabing ng Gubat... )


Masarap makalanghap ng preskong hanging umiinog sa mga bukid, parang, kagubatan, kabundukan at tabing dagat. Ito na ang bagong industriya sa Pilipinas- ang Turismo. Madalas ikasiya ang pagpunta sa mga sikat na tourist spot. Di magmaliw sa pagkuha ng litratong gamit ang kung ano mang hi-tech camera. Di mapigilang ikwento sa kaibigan, ilathala, at ipakita sa mundo gamit ang mga social networking sites.  Sa Pilipinas nariyan ang Boracay, Puerto Galera, Pagudpud; o sa mas may pera ay Hongkong, Thailand, Paris, New York, Italy, Tokyo; o isang cruise. Gaano man kamangha-mangha ang mga ito, di ito ang tutuhog  at pipigil-hininga na lugar na nais kong marating o balikan. Kasing sigurado ng pagsikat ng araw sa umaga na di ito nakalista sa mga talaan ng Departamento ng Turismo. Ang pook na binabanggit ko ay di masususkat sa mala-paraisong puting buhangin sa tabing dagat, wala sa kalidad ng ilog, mga pasilidad at  magarang hotel, at mga sikat sa lipunan na makikita. Walang mga turistang kasabay sa biyahe. Maraming kubo pero walang aircon o electric fan man sa loob. Ito ay di naiiba sa laksa-laksang baryo sa atin; hirap at walang pag-unlad na tila napabayan ng panahon at ng mundo. Komunidad na walang kaparis ang mga nagtatahan, sa kasimplehan ay busilak at totoo ang pagkatao, araw-araw nagbabanat ng buto nang mairaos sa gutom ang pamilya. Masayahin, may simpleng pangarap ngunit  madalas pambihira ang hirap, at makapagpapaluha sa mga tala ang kwento ng buhay; binabagabag ng gulong likha ng di-pangkaraniwang yaman ng ilan.

Hindi ko maitago ang saya habang patungo sa looban ng bayang madalas paglagian sa loob ng halos onseng  taon. Dito sa loobang ito una akong nakapasok at nakaugnay sa masang moog. Ito rin ang huling lugar bago lisanin ang buhay na makasaysayan at lipos ng kabuluhan at turo ng buhay. Bakit nga ba nilisan ang ganitong buhay na hinahanap-hanap at binabalikan sa aking katulugan o pananaginip. Mahaba, at maraming rason pero di ito ang nais kong paksain sa ngayon.

Kay bagal magpaandar ng drayber, sa wari ko’y pagka ganitong nasasabik ka sa pupuntahan. Pati ang pagtigil namin bago sumakay ng dyip para bumili ng miryenda ay makapang-uuyam o naka-iinis. Nasasabik na nga ako, at di ito matago sa aking mukha. Isa pang dyip sa bayan at dalawa pang pasahero bago makalarga. Hindi naman ito katagalan at pumapabor pa nga pag nagpapalipas ng oras ngunit isang suhetibong bagay ang oras at paghihintay.

Ah ang sentrong bayan na noon ay nagmamadaling dina-daanan lang. Para bang may iniiwasang makita o makakita. Subalit ngayon,  may bitbit pang kamera;  kinukunan lahat ng naisin ng walang takot na pag-initan o damputin.  At kahit maglaro pa ng basketball o chess sa plaza nito ay wala na sa akin. Bagamat madalas madali ang pagdaan dito, tila naman walang pinagkaiba sa aking pagkatanda liban sa pagluma ng mga edipisyo at munisipyong tanging bago. Kahalintulad nito ang magarang mansyon noong panahon ng rebolusyon nila Bonifacio. Tignan mo lang ang lumang limang pisong papel at makikita mo ang pagkakahawig. Nandoon din ang Savemore, LCC, at iba pang tindahang madalas ko lang marinig, ngunit suki ako nito.  Dito kasi madalas bilhin ang mga suplay namin mula ulo hanggang paa. Kumain kami ng aking asawang si Sandra sa palengke at nakita pa ang dati naming kasambahay na si Jolina. Naging kasamabahay namin mula nang kami’y magdesisyong mamalagi sa siyudad(hindi madisposisyon sa siyudad). May pwesto na pala siya dito na kung tawagin sa Maynila ay tiyangge. Sari-saring paninda tulad ng t-shirt, pantalon, mga damit pangbabae, panyo, bandana at iba pa. Nakakatuwa na muling makita ang kaibigan na maayos ang kalagayan. Una akong nakakita at tumawag sa kanya; mabuti’t  agad naman kami nakilala. Kaunting kamustahan lang at agad pagkatapos kumain ay bumili na kami ni misis ng cake at tinapay para sa may birthday. Muli na kami naglakad patungo sa kabundukan.  Kay daming pamilyar na mukha  at dahil na rin sa katagalan ng panahon mula ng huling masampot o magawi sa bayang it ay minabuti ko munang huwag sila batiin. Pagdating sa tambakan ng motorsiklo na biyaheng pa-Kabundukan, ay agad kong nilapitan ang isang taong sa pagkaalala ko’y ang pangalan ay Tom. Nakaupo siya sa isang motor habang subo ang sigarilyong pula. Tinanong ko agad kung dito ba ang parada ng papuntang Kabundukan.  Agad siyang sumagot  na di na siya bumibyahe, na tila ako’y natatandaang  suking pasahero ng mga nakaraan, at itinuro ako sa ibang para-motor. Tinitignan ko ang mata nito kung makikilala ako pero wala naman akong balak magpamidbid o magpakilala. Tig-isa kami ng motor ni Sandra.  Bukod kasi sa mas kumportable, ay dalawa pang drayber ang kikita kumpara kung nag-angkas lang kami sa isa. Lumarga na kami suot ang mga ngiti sa mukha. Ginawa rin naming ang ganito nang kami’y tumungo sa Compostela ngunit ako ngayon ang mas sabik at malaki ang tawa sa mukha.

Wala ata akong napansing mga pagbabago liban sa ilang metro ng semento sa daan na ka-sukat lang ang lapad para sa motorsiklo. Dito rin sa daang ito una akong pumasok , at sa pagkatanda ko ay wala pang kahit kaunting semento ang daan noon, pero halos  20 taon nang nakalipas ang nabanggit kong pagdaan. Niyog, talahiban, puno ng niyog, mahogany, langka, gumyan, dapdap,kawayan, at iba pang punong durable at hindi, nagbubunga ng prutas at hindi. Tanim na mais, ampalaya, talong,may ilang mane, at iba pang cash crop. Semento, lubak, putik, lubak-lubak, putik, tulay, semento, at ni di-pa-ako-nakabilang-ng-sampu ay muli, lubak ng lupang kailanman di naibabawan ng semento.Ganitong ganito ang itsura nito nang aming iwan(dito din kasi kami huling dumaan bago mamuhay sa siyudad), at di ko alam kung matutuwa ba ako o malulungkot.Isang kumplikadong emosyon na pinagbuhol-buhol ng tuwa ng kapungawan, at kalungkutan ng kawalan ng pag-unlad ng kalagayan.  At papunta pa lang kami. Habang nalilibang ako sa tanawin at hangin ng Mayo na humahampas sa mukha ko,  at habang lumalalim papasok sa bulu-bunduking lugar ay humahalo ang kaba sa di masabing kalagayan ngayon ng lugar. Oo nga at umalis kami dito na lahat ay kaibigan at matitiwalaan; ngunit ilang taon na nga bang lumipas? Nakasalubong  na naman ako ng tiyak na pamilyar na mukha. Madalas kaming makituloy kay Mang Idro na relatibong maganda at malaki ang bahay kung ikukumpara sa mga kabaryo nito. Ilan din sa mga taga-baryo na ang mga anak ay sa bayan nag-aaral ng haiskul. Napakaganda rin ng lokasyon ng bahay ni Mang Idro na matatagpuan sa talampas, at wala pang 20-metros ay ang bukal na pinag-iigiban ng tubig ng halos buong sityo. Kumbinasyon ng durableng kahoy at kawayan ang pagkayari sabahay nito, may terasa sa silangang bahagi, at higit sa lahat napapaligiran ng punong nagbubunga ng iba’t ibang matatamis at maaasim na prutas na di mo mapapalamapas daanan lalu’t pag buwan ng Agosto. Tahimik at di pala-imik ngunit maaasahan sa gawain,maaasahan ng kapwa.  Alam kong nakilala nya pa ako batay sa kanyang titig nang kami’y mapadaan; pero tulad ko, ay nagpasyang hindi makipagbatian o umiling man lang. Maingat ang drayber ng motor ngunit barumbado ang daan. Laking pasasalamat ko nalang at hindi gaanong nag-uuulan. Tag-init pa sa ngayon, paano pa kaya pagsapit ng Hunyo?

Bumaba kami  sa sentrong baryo. Nauna ang sinasakyan kong motorsiklo at sumunod na rin ang ang kay Sandra. Nasabi ko agad sa sarili na hindi ako malalagalag;tila walang naiba, o mayor na nabago sa lugar.  Dito ang ermita na madalas tulugan ng mga pasaway na PC,  sa tapat nito ay ang daan patungo kay Tang Pinon- isa sa pinakamarangal na magbubukid na nakilala ko, sa taas nito ay ang bahay ng dating tresorero. Ngunit ang malaking bahay na may silong na sing-taas ng tao at may tindahan sa tabi ng ermita ay wala na. Noon,  isa ito sa ilang  bahay na gawa sa malalaking tablon ng kahoy. Nagpatayo na raw ng bahay  doon sa bayan makatapos ang bagyo.  


             
Agad akong sinalubong ng binatang si Aying. Maliit pa siya nang huli kong makita ngunit ngayon ay matangkad pa sa akin. Nakangiting naglalakad at nagsabing “kaninang umaga pa po ako dito, nanood na rin ako ng gradwesyon ng elementarya”. “Salamat Aying sa paghintay, pasensiya na” agad na sagot ni Sandra. “Ang lakas kasi ng ulan sa pinang-galingan namin kaya ngayon lang nakarating”. “Akin na po ang bitbit niyong bag.”  “Sige okey lang kami, di naman mabigat.”  Pero mapilit si Aying na parang sinasabi sa kilos na ang tagal ko naghintay, pabitbit ninyo man lang ang back pack nyo.  “Hala sige, eto na nga. Salamat.”  Naglakad kami sa daang inabot ng bulldozer, paliit ng paliiit hanggang naging daang-daanan-ng-pababa-at-kalabaw. At sa makailang liko ay bigla kaming sumuki sa maliiit na daanang-pang-tao. Mataas na ang araw at patarik na ng patarik ang aming binabagtas ngunit maliksi pa sa musang si Aying at pahirap na ng pahirap ang pagi-agapay dito. Habang naglalakad ay tila di ramdam ang pagod at tuloy-tuloy  pa ang kwento nito sa mga nakalipas nang kaganapan sa baryo. At dito na sa sinukiang daan nagsimula ang kalbaryo ng katawan namin ni Sandra; mga katawang di na angkop sa plastada ng kalupaan dito; mga katawang  namihasa na sa siyudad. Siguro nang huli kaming madaan dito ay kalahati lang ng kasalukuyan ang kanyang  timbang. Maliksi siya noon maglakad, at talagang naiiba sa mga babaeng laki at nag-aral sa lungsod na noon ay madalas makibisita at makisalamuha. Hanga ang marami, masa man o mga katrabaho sa tibay nitong makisalamuha at makipagsabayan sa mga gawain. Siya nga raw ay hindi “alagain” o babaeng kailangan pang alalayan o gabayan ng husto;  nabanggit noon ng isang katrabaho’ng beterano na sa pagkilos at nakamasid ng maraming kasamahan. Umulan din dito siguro kaninang umaga subalit di di kasinlakas ng ulan sa aming pinang-galingan. Hindi  malapot at madikit kung magputik ang lupa dito, pero pasalamat parin kami at pareho kaming naka sneakers dahil matagal na rin di napapasabak sa lakaran at malayo na rin ang pangangatawan namin sa dati. Nagsilbi na ngang tungkod niya ang payong na baon. Isa, dalawa, sampu, beinte, trenta singkwentang hakbang, pahinga. Ako man ay nakararamdam na rin ng hapo’ng kahit sa mga gym o orbitrac ay di ko na nararanasan. Gayunpaman,  masarap ang pagkahapo bunga ng pag-akyat sa bundok. Preskong hanging nalalanghap,  awitng makukulay na ibon, tanawing luntian ng mga puno’t, halaman, talahiban, at baging di maikukumpara sa lungsod. Mapanghamon na rin sa akin ang plastada ng lupa gaya ng  tarik ng mga daan  at ako nga ay napaisip at napatanong na “araw-araw ko ito nilalakad dati?!” at  “paano ko ba ito nakayanan noon?” . Palibhasa’y nasanay nang muli sa buhay siyudad, sa isang palapag na tirahang na wala nang dapat akyatin. Mapunta man sa mga lugar na kailangang panikin ng hagdan man lang ay  mag- e-escalator o elevator pa.  At magbabayad ng napakamahal sa duktor o sa matatawag na albularyo sa lungsod(o pekeng duktor), o di kaya’y mga slimming pills madalas mula sa Tsina para lang pumayat at umiwas sa mga sakit na kaakibat ng pamumuo ng taba sa katawan.  Isa, dalawa, sampu,  beinteng hakbang, pahinga.  Papalapit na kami at sa sunod na pag-ahon ay may dalawang bahay na gawa sa kawayan, ilang retaso ng niyog at bubong na yari sa dahon ng anahaw na karaniwan sa parteng ito ng bansa. May nakasalubong akong bata, sa aking pagkawari ay ka-edad lang ng nonoy ko. Pero may sukbit na siyang itak at  may guyod-guyod na kalabaw. Dali-dali kong binunot sa baywang ko ang digicam para litratuhan ito. Malugod man siyang nagpakuha ng litrato at nag-pose pa. Balak kong ipakita sa anak ko, ipakita ang katotohanang magkasalunghat, ng mga bata sa nayon at sa siyudad lalu na ng mga batang kamag aral niya. Sa sunod na bahay, ay may nagkakasayahan at nagkakantahan pa nga. Ilang kalalakihan ang nakaupo sa teraso ng bahay at may isang tumawag sa amin “daan na muna kayo at kumain!” “Salamat!” “Makikiraan lang po.”  Muli’y may makikitang kakilala, isa sa mga lalaking nag-iinuman ay dating nakasama ko na sa pangangaso ng mga paniki, bugkon, at iba pang hayop sa gubat. Tanong ko kay Aying, “sino nga pala yung maputing lalaking madalas mangaso ng mga langgam sa gubat?” “Ah si Napoleon. Dinaanan natin kuya” “Oo nga.” “Kamusta na kaya ang mga yun?” tanong ko sa sarili.

Papalapit na sa bahay nila Aying, patarik na rin ng patarik ang daan. Isa, dalawa, sampu, at ang pagitan ng hakbang at pahinga ay paikli na ng paikli. Nagiging mabato na rin at dumidilim ang daan.  Pasukal ng pasukal,  pakapal ng pakapal ang kakahuyan at talahiban, dumadalang na rin ang bahay na nadadaanan. Nagtatagaktak na ng husto ang pawis sa aming ulo, at basang basa na rin ang aming mga pang itaas. Kailangang itago muna ang camera sa pouch bag. Paglalakad na muna ang aasikasuhin. Isa pang bahay ang aming nadaanan ngunit wala nang tao dito. Mag li-limang taon na raw na walang tumatao dito. Patay na raw ang babaeng may-bahay, at ang lalaki ay sa mga anak na sa Maynila nakikituloy. Tanging isang kalabaw na lamang na pinapastol sa kapal ng damuhang tumubo sa hardin ang naroon. Isa, dalawa, lima, pahinga. Hingal, hangos, pahid ng panyo sa mukha at katawan. Kayang kaya pa ng isip pero ang tuhod nagpaparamdam na ng kapagalan. Bigla kong naalala bukod nga pala sa nagbuhay siyudad kami ay ilang taon na rin ang tinanda ng aming katawan. Hindi na kami mga bata.

Ilang metro na lang mula sa tuktok ng bundok ay sinalubong kami ni Manong at binitbit ang natitira pa naming dala. Nagkamustahan ng madali para ipagpatuloy sa bahay ang mas mahabang kamustahan. Pansin niya ang hapong kahalintulad ng sa mga taong unang beses makarating sa lugar. Ang sarap makaabot sa  tuktok ng taludtod ng mga bundok at burol. Kitang kita ko ang dinaanan namin, ang mga kabisera ng bayan.  Ang kapatagan, at ang bulkang Mayon: tila nagsusumigaw sa kadakilaan, nanunuyo ang banayad na kurtada at kagandahan mula sa bista ng aking kinatatayuan. Ng mga nakaraang taon ay tinatanaw ko lang ang nais kong balikang lugar sa bus, tahimik na naghahangad, tinutulog na lang ang pangarap abutin;  ngayon ay narito na ako sa mismong bundok na pinagmamasdan mula sa hi-way! Para akong bumalik sa panahon nung ako’y disiotso anyos pa lang. Ah ang tanawin mula sa tuktok, pumapawi sa anumang pagod tulad ng malinis na tubig sa batis na dumadampi sa natuyong lalamunan. Kaya parang  alon na nagsalimbayan at banayad na umalon sa aking isipan ang magagandang gunitang pinamalas sa akin ng lugar.

Ilan pang banayad na lakad-pababa na lang at alam kong may aabutan akong bahay na may tindahan, gawa sa semento ang ibabang bahagi, at pusog ang mga haligi. Kilala ko ang buong pamilya ng nakatira doon. Ang pamilya ni Tang Meno, tahimik, masipag, at maaasahan ng kapwa. Nagulat na lang ako nang makita ko ang bahay na sira-sira na, isang larawan ng binagyong kalagayan. Kung ihahambing  sa mga bahay na nauna kong dinaanan ay hindi ako magtataka dahil bukas na bukas ang lugar sa hambalos ng hangin mula silangan. Pero ang pagkakapwesto ng mga bundok dito ay parang kawa na pumapalibot sa kapantayan sa tuktuk ng mga bundok at ang bahay ni Tang Meno ay maliligtas sana ng mga pormasyon ng burol na pumapalibot dito. Ilang metro lang ay isang bahay na gawa sa retaso ng niyog, kawayan at bubong na dahon ng anahaw. Ito na ang bahay ng pamilya ni Mang Meno. Sa harap nito ay isa pang bahay na ganun din ang pagkayari ngunit mas maliit. Dito nakatira ang anak ni Mang Meno na si Jong. Si Jong na di pa marunong magpunas ng sipon sa ilong nang umalis kami, ngayon ay haligi na rin ng kanyang sariling pamilya na binubuo ng kanyang asawa at isang lalaking anak. May ilang bata ang sumilip,  at isang dalagita ang sumabay kay Aying. “Si Mey?” tanong ko kay Aying. “Hindi, nagtatrabaho na sa Maynila si Mey, mas matangkad dyan,” tugon ni Aying. “Si Jenny yan” dugtong ni Aying. “Bisa po Kuya Rico”, pag-abot ni Jenny sa kamay ko. Ah si Jenny na maliit pero napakasiglang bata noon, madaling lalapit at makikipag-usap kahit sa mga di kakilala o kakikita pa lang. Ngunit ngayo’y tila mailap pa sa usa, kabaligtaran ng noon;  dalaga na kasi kaya napakamahiyain. Ang mga dalaga nga naman sa nayon, agad na magtatago sa kwarto o kung saan man pwede na tila hiyang hiyang magpakita sa dahilang hanggang ngayon ay di ko alam.

Bago pa man umabot sa bakuran nila Manay ay mainit na kaming sinalubong ng kamustahan at tawanan. Agad  nilang napansin ang pagtaba naming mag-asawa. “Napahingahan kasi,” pauna ni  Sandra  “napabayaan sa kusina.” Tugon naman ni Manay na kasabay ng lakas ng boses at tawa “sagana kasi sa pagkain.” “Kami dito pumapayat, laging kasing gulay.” “Uy healthy nga yun eh” banggit ni Sandra.  “Namimiss ko na nga kumain ng ano nga pala tawag dun sa bilog na tinapay na maraming palaman sa ibabaw?” “Pizza?” “Oo yung pitcha.” Tawanan uli. “Hindi bale at may iba naman kaming dala para sa kaarawan mo, masarap din.” tugon ni Sandra, “Cake! Happy birthday!” “Ow salamat, sa tanang buhay ko ngayon lang magbi-birthday na may keyk!” “Salamat.” “Walang anuman.” Agad naming pinatong ang aming mga gamit sa upuan sa balkon. Tila nagrereklamo at napapahiyaw ng matinis ang upuang yari sa kawayang  sinalsag sa tuwing inuupuan lalo pag nagkakasabay. Agad na naglabas ng pitsel at baso si Manoy.
Walang pinagbago ang itsura ng bahay nila Manoy liban sa lumiiit ito. Nawala ang isang tanging kwartong yari sa tabla. Lumiit ngunit malinis parin. “Halos pinalitan ko na itong mga dingding at bubong ng bahay pagkabagyo” banggit ni Manoy. Napupuspos na rin ang mga anahaw sa bubong, marahil ay sa katagalan na rin, at dahil din sa insekto.
Sila Manoy ay kaibigan namin noon pa, noong kami’y nagtatrabaho bilang NGO sa lugar na ito. Madalas na makikain, makisaing, at magpalipas ng init ng katanghalian. Minsan pagka ginagabi’y nakikitulog na rin. May kuryente na rin na madalas sa bumbilya lang ang gamit. Naaalala ko noong nakaraang limang taon siguro, inimbitahan naming si Manoy kasama si Aying sa Maynila.  Bata pa si Aying nun at libang na libang  siya sa mga kalsada sa Maynila dahil kung saan-saan daw lumilitaw, may sa taas, may sa illalim, at magkakapatong na daan,kalsada at hi-way(overpass,underpass, MRT at mga fly-over).  Sa pagbisita nilang yun ay ipinabaon na namin ang lumang TV pero maayos pa naman at hanggang ngayon nga’y napapakinabangan. Ngayon lang daw uli binuksan ang TV na may isang istasyon lang ang nasasagap, bulong ni Aying sa akin. May ilang alagang manok, at isang kalabaw na nakuha mula sa pag-alaga ng kalabaw na babae ng iba. Isang nakagawian at kalakaran sa lugar ay nagpapa-alaga  ng kalabaw man o baka na babae ang may sobra, at ang unang bunga nito ay sa nag-alaga, ang pangalawa naman ay sa may-ari at patuloy ang ganitong siklo hangga’t di pa binabawi ng may ari. Tanim nila ay mais, ilang makamote, at kapirasong lupa na may ilang puno ng niyog. Hindi sa kanila ang lupang tinitirakan ng bahay , maging ang tinataniman nila. Madalas pa rin maki luyo-luyo o bayanihan si Manoy sa pagtanim. Buo pa naman daw kahit paano ang munting kooperatiba ng mga magtatanim dito; hindi nga lang kasing sigla ng dati dahil sa takot  pag-initan ng mga PC. Simple at disimulado lang daw dapat ang pagkilos ng mga tao ngayon dahil may Makapili sa lugar.   

May apat na  anak ang mag-asawa, dalawang babae at ang pangalawa ay si Aying. Ang panganay sana ay lalaki di ngunit maagang namatay, ni wala pang isang taon.  Si Aying ay nakapag aral ng hanggang ikaapat na baytang. Bagama’t marunong na magsulat, magkwenta at magbasa, ay hirap parin ito sa ganitong  gawain. Dahil sa hirap ng buhay, at  maagang pagtulong sa ama sa gawain sa bukid ay di na nagpatuloy pa kahit man lang tapusin ang elementerya. Sabi niya nga’y magsusulat na lang siya sa lupa gamit ang araro at asarol. Si Mey ay nakatapos ng High School sa tulong ng tiyahin nito na OFW sa Honkong. Kasalukuyang namamasukang kasambahay sa Maynila.  Si Jennny na lang ang nag-aaral. Tuwing may pasok ay sa tiyuhin nyang nakatira malapit na sa sentrong bayan sya nakikituloy. Aabutin kasing dalawa hanggang tatlong oras pa ang paglalakad mula sa bahay hanggang sa paaralan. Habang bakasyon ay kasama sya ng kanyang nanay sa paglilinis ng bahay, ng bakuran, pagluto,  at maging sa pag asikaso sa mga hayupan at pananim.

Ang buhay dito ay tila natigil na ng ilang dekada kahit pa bago ko maabot ang lugar. Wala pa rin naikakabit na tubong magdadala ng tubig kahit man lang sa bawat kumpol ng kabahayan. Iniigib nila Manoy ang tubig sa bukal na ilan pang bundok ang layo. Madalas ay binibitbit ni Manoy ang dalawang malaking container na nakasukbit sa balikat gamit ang kawayan tulad ng sa magtataho. Bukod pa ito sa isinasakay sa kariton o pababa na hila ng kalabaw. Di biro ang ganitong kalagayan, lalu pa kung nagkataong may sanggol na araw-araw gagamit ng katsa bilang lampin pagkat wala naman gumagamit ng disposable diaper dito. Bukod pa ito sa normal na pangangilangan sa tubig para inumin at pang linis. Natanong ko rin kung kamusta ang presyo ng produkto nila. Agad na sagot ni Manoy na “mahina, katorse pesos(P14) ang kilo ng mais.” “Bakit, noong dito pa kami magkano nga pala?” “Disiotso pesos(P18). Imbis na tumaas lalo pang bumaba, eh ang pamasahe nga para mabenta ang produkto patuloy din ang pagtaas. Piso ang kada kilo, kaya kung may singkwenta kilo ka na mais na dadalhin sa negosyante sa bayan ay singkwenta pesos na agad ang mababawas. May resikada pa.” ” Eh pamasahe mo pa” tugon ko. “Ah di na Rico” tugon ni Manay. “”Pinapakidala na lang namin sa para-motor na kakilala.” “”Bihira na kami mag pa-bayan. Buti noong nakakapasok pa ang dyip ni Manding kahit hanggang sa Agus man lang.” kwento ni Manoy. “Oo nga, mas mura sana ang pamasahe pag sa dyip,” dugtong ni Manay.

“Saan na si Lian, ba’t di nyo sinama,” tanong ni Manoy. “Sumilip nga ako nang paakyat na kayo at kakargahin ko sana.” “Naku,, ang lakas ng ulan sa inalisan namin, mahihirapan yun dito, at ang taba na,” tugon ni Sandra. “Kahit ako, di ko na kayang kargahin yun pag nagsabing pagod na siya,” wika ni Rico. “Eto nga pala.” Nilabas ni Sandra ang tablet pc mula sa bag. “Eto binidyo ko si Lian, may sasabihin sa iyo Manay.” “Hello po, Kamusta po kayo lahat? Happy Birthda Tita!” “Naku, ang laki na ni Lian, manang mana sa ama.” “Ate Sandra, anong tawag dyan? Computer ba yan o cellphone na malaki?” tanong ni Jenny. “Tipo siya ng computer, tablet pc ang tawag sa kanya. Di mo na kailangan ng keyboard, puro sa screen na lang ang pag-operate.” “May mga internet shop na ba dito?” usisa ni Sandra. “Oo, sa sentrong bayan marami” sagot ni Manay.” “Ang meron lang dito cellphone at bidyu singko! Dyan kay Kapitan, kantahan lalu pag lasing na, hehe” dugtong ni Manoy. “Umiinom ka ba?” tanong ni Rico. “Hindi e.” “Mas okey yun, walang bisyo, kaso di ka rin naka kakanta ano?” dugtong ni Rico. “Naku yan si Manoy mo di mo mapainom o mapakanta dyan, ibibili nya na lang daw ng bigas ang pera. At ayaw din nyan dahil pag na lasing hindi na magigising ng maaga, pag nagkaganun sira na buong araw ni Manoy mo. Sanay yan na maaga magsimula ng trabaho.” “Umiinom naman ako kung minsan” sagot ni Manoy. “Diyata” pakutya ni Manay na habang tumatawa.

Nakailang i-phone at i-pod na ang inilabas, may i-pad pa. Digital at isang click na nga lang raw ang mundo. Pero dito, mangilan- ilang bidyu singko, at TV parin ang teknolohiya(at walang cable TV). Maswerte na nga at may ilan din nakabitan ng kuryente at nagkaroon ng cellphone. Madalas makitext  o makitawag ang mga kapitbahay kay Manay kung may nais iparating sa kamag-anak sa malayo. Minsan binabayaran na lang ang load. Nabigyan ni Mey, ang panganay ni Manay, ng celllphone ito ng huling umuwi ng nakaraang pyesta. Pero di na kailangang tumingin pa sa mga gadget na wala para makita ang abang-kalagayan. Maging ang pag tatanim ay napaka atrasado. Nabasa ko nga ang isang kwento ni Macario Pineda na binatay sa komunidad ng sakahan noong mga taong 1900-1910. Kalabaw, araro at asarol ang gamit, at mahigit isang daang taon na ang nakalipas ay kalabaw, araro, at asarol parin ang gamit dito. Pahina ng pahina ang bunga ng lupa dahil sa mga kemikal at lason na sinusubo ng mga kumpanya ng abono at pestisidyo tulad ng Monsanto sa mga magsasaka. Napag-iwanan na nga ng panahon, napabayaan na ng lipunan, ilang reporma sa lupa na ang nagdaan. Pinalala pa ito ng mga usurer at negosyante sa agrikultura. Bakit kaya nagagawan ng paraan ang maraming bagay na mahalaga sa negosyo ng kung sinong mayaman? Bakit pagka para sa komunidad ng mga magsasaka ay hindi magawan-gawan ng paraan, kahit pa sa isang siglong nakaraan? Ang daan, ang tubig, ang gamit sa sakahan, ang kabuhayan, ang eskwelahan, ang kalusugan, ang lupa? Batayang pangangailangan lang naman at hindi karuwagan o luho ang minimithi nila.

Nagpatuloy kami sa kwentuhan at kamustahan ng mga tao. Naikwento ni Manoy ang malungkot na pangyayari kay Tay Pinon. Tatlong taon na mula nang misteryosong pumanaw ang matanda. Umaga daw ng nasagasaan ng isang van sa isang rough road sa Barrio Pantas papuntang kabayanan. Nakakagulat ito sa nakakaalam ng lugar at kalagayan ng mga kalsada doon. “Mayroon bang kayang magpaandar ng mabilis sa ganung daan par makasagasa?” pabusal na himutok ni Manoy. “Mas malapit pa sa katotohanan ang matirikan ng sasakyan dahil sa putik at lubak ng kalsada.” Si Tay Pinon ay kilalang lider-magsasaka na masugid na nakibaka para sa pamamahagi ng lupa, ginagalang, maaasahan at mapagkakatiwalaan ng kapwa.

Nagmeryenda ang lahat pati ang kapitbahay ng cake, kapeng bigas at pansit na hinaluan ng labuyo. Uy, kay init sa bibig ngunit masarap. Pagka’t ang sili ang pangpaganang di ka papagsawain kahit purong langka lang ang gulayin araw-araw. Kulang sa dalawang oras na lang at palubog na ang araw ng kami’y magpaalam. Agad sinuksukan ni Manay ng isang plastik ng dinolseng pili. Nagpasalamat na kami dahil alam naming di pwedeng tumanggi.

Sa daan ay tumigil kami sandali kay Mang Ciano na tumawag sa amin nung papunta palang kami sa bahay nila Manoy. Ayaw pa sana kaming pauwiiin at ibibigay raw sa amin ni Sandra sa gabing yun ang kwarto nilang mag-asawa. Natuwa ako sa alok, ngunit nagpasalamat at nagsabing kailangan talagang makauwi at naghihintay na sa amin ang aming anak. Nakapagpapataba ng damdaming pinaalala pa niya ang pagtulong namin noon sa problema niya sa lupa na dahil doon, hanggang ngayo’y nakikinabang sila sa lupa. Limot ko na nga kung anong kaso ang tinutukoy niya pero sa taong natulungan ay habang buhay nakatatak sa puso ang pagtulong na yun.

Karamihan ng mga nakausap ko sa daan ay dating may bahay sa bandang tuktok pa ng bundok ngunit nagsipag bahay sa may sentrong barangay, kahit pa na ang lupang sinasaka nila ay sa may mga taludtod ng bundok matatagpuan. May nakapagsabi sa akin na nagsimula ang paglipat hindi pagkatapos ng bagyo kundi pagkatapos ng todo todong sakyada, at pang dadahas ng mga PC. Si Mang Leo nga na nasalubong pa namin sa daan habang bumibili ng gas para sa gasera. Hinanap daw niya kami noong mga panahong iyon dahil grabe na ang perwisyo ng mga oprasyon ng mga PC. “Walang sini-sino, kahit makita ka lang na bumibisita sa tanim ay rebelde na ang trato sa iyo. Kulata sa dibdib agad ang aabutin mo. Tatanungin ka pa kung bakit nagbahay sa bundok, eh nagpapatuloy daw sa mga rebelde. Sagot ko naman eh dito ang taniman ko. Kulata na naman, tadyak. Si Tatang Pinon ninyo, sinukluban ng plastic ang mukha hanggang di makahinga. Ayun iniwan na lang ang bangkay sa kalsada sa Baryo Pantas.” Wala akong nasabi, wala akong masabi. “Mag ingat na lang po palagi at wag maglalakad mag-isa lalu kung gabi” ang tanging natugon ko. Pakiramdam ko’y wala na ako sa katayuang makatulong at isang hamak na empleyado lang. Biglang kasing pumasok sa isipan ko na baka nag ko-calls ako noong mga panahong iyon, nakaupo sa di-aircon na opisina habang minumura ng mga kustomer na kano. Pinuproblema ko ang pag-habol sa komisyon at sweldo habang sila ay dinadahas, pinapatay ng mga pasista. Hindi ko maintindihan ang pakiramdam ko ng mga sandaling yun. Para bang napakawala kong pakialam, at walang saysay ng buhay. Maging ang bahat pala ni Tang Meno ay pwede pa sanang  tirahan pagkabagyo kung hindi winasak ng delubyong kung tawagin ay pasismo. Ilang linggo rin sa piitan si Mang Meno at ilan pang kabaryo. Wala lang talagang magawang ebidensya ang mga PC at dahil rin sa pangangalampag ng mga taong baryo, mga asawa, anak, at kapitbahay sa bawat upisina ng gubyerno, pulis at istasyon ng radio ay napalaya din nangwalang kaso matapos ang halos tatlong linggo. Salamat sa pagkakaisa ng komunidad.

Naging mas madali ang paglalakad pababa bagama’t dumidilim na ang daan. Alas sais pa lang pero halos wala nang tao maging sa sentrong baryo. Sa unahan pa nito ay may nag-aabang nang motor para ihatid kami sa kabayanan. “Hindi ko malilimutan ang lugar na ito, hindi ko makaalimutan lahat kayo” sabi ko kay Manoy. “Basta may pagkakataon ay babalik uli kami. Salamat.” Inabutan namin si Manong ng ilang daan. “Tanggapin mo na, matagal na naman bago tayo magkita; nakalimutan naming ibigay kay Manay, pa-bertdey.” “Salamat!” Magkahalong saya at lungkot ang naramdaman naming mag-asawa sa paglisan. Sa akin ay, sa wakas nabisita ko na uli ang matagal ko nang kina-katulugan. Bagamat wala akong nakitang dating katrabaho sa pag bisitang ito. Sampung taon din ang nakalipas, dala namin ay isang bag lang nang magpasyang mamalagi sa sentrong lungsod. Kay tagal ko rin dinaan-daanan, pinagmasdan, pinangarap lang ang kabundukang ito mula sa bus pa Maynila-Bikol. Ang dami kong tanong bago kami pumunta dito. Pinagpapalagay na mas maayos na ang buhay nila ngayon kumpara nang kami ay madalas pa pumaroon. Ngunit ito parin ay di naiiba sa laksa-laksang baryo sa atin; hirap at walang pag-unlad na tila napabayan ng panahon at ng mundo. Komunidad na walang kaparis ang mga nagtatahan, sa kasimplehan ay busilak at totoo ang pagkatao, araw-araw nagbabanat ng buto nang mairaos sa gutom ang pamilya. Masayahin, may simpleng pangarap ngunit  madalas pambihira ang hirap, at makapagpapaluha sa mga tala ang kwento ng buhay; binabagabag ng gulong likha ng di-pangkaraniwang yaman ng ilan, ng  ganid ng ilan. 

Akala ko ay maninibago ako, pero parang nawala lang ako ng ilang linggo.
Hindi pa rin nagmamaliw ang apoy sa paraiso. 

buhay nga ay bukid. mga tanong.

note: mungkahing basahin muna ang blogg na  BUHAY  NGA AY BUKID na naunang pinublish dito.  Karugtong lang kasi ito ng naunang blogg.
salamat. -renminzaitsev


Likas   na  magagandang  mga lugar, magandang mga  edipisyo,  pero  hanggang TV na lang ang mga ordinaryong  tao.  Dibale,  HD naman daw(kung  may  pangbili). Hindi naman siguro ganito ang nangyayari o mangyayari. Sana!  Ewan?! 
Paano naman ang mga lugar  na hindi  ma "develop"  bilang tourist spot?  O lumipas  na ang ningning ng lugar? 
Baka parang pagmimina, at pagtotroso rin ang uwian nito.  Pagkatapos  pakinabangan at wala nang  silbi sa bulsa ng mga  asendero, trapo at multinasyunal na kumpanya ay pababayaan na lang ang lugar. 

Paano ang mga basura at iba pang latak nito? Ang  mga mamamayan na naman  sa mga naturang lugar ang mapipilitang harapin o pagtiisan ito. 
Paano ang mga  inagawan ng lupa  sa  ngalan ng pagunlad at turismo. 
Paano ang mga  pinangakuan ng trabaho, na kung mayrooon man ay ilang panahon lang.
Paano ang naagawan ng lupa?  


Saan sila pupunta?
Sa  Manila? Mag  iiskwat?  Makikituloy  sa  kamag-anak na nag-iiskwat din?
At tawaging iskwater at  tignan ng may  pagkainis  ng nag-aastang elitista, pero  pasahero rin ng dyip.
Pagdating sa Manila sila  na may  sala?
Ang unang inagawan ng lupa...



Kung ang mga dayuhang minero at magtotroso  ay iniuwi sa  kanilang bansa ang mga  troso at mina,  ano naman kaya ang iniuuwi o iuuwi ng mga  turista sa kanilang bansa?
Paano na ang mahalaga   pero di    kaaya-aya para  sa turismo, mahalaga  pero di naman mapagkakakitaan ngayon  ng malaki? Paano na?


Ang Sambayanan sa  Bayan ko, wag  sana  umabot ang panahon
Na maging iskwater  sa  sarilng bayan.
Sa atin  ang  esterong kanal.
Sa kanila  ang  primera  klaseng baybay  dagat.


Ano ba ang  mahalaga?

Ang buhay nga ay bukid.

Saglit na napalingon si Sandra mula sa pagkakatutok sa tablet pc sa ganda ng tanawin ng mga bakawan na paulit-ulit kung halikan ng  alon ng dagat. Tila  nagpapasalamat ang dagat  sa  pagkanlong sa mga isda nito. Sa linis at linaw ng tubig ay tila bihira itong maabot ng tao. Kitang kita  ang mga isda,  starfish,  at  iba pang lamang dagat nang di  sumisisid  pa  sa  tubig. Maging ang makakita ng bayawak   sa tabing dagat na ito ay kasing ordinaryo lang ng butike sa bahay.  Tunay na matuturing na mala paraiso ang  lugar.   Napalingon din ang anak ni Sandra na si Lian mula sa paglalaro ng PS3 nang biglang maglabasan sa mga mumunting yungib ng buhangin ang mga maliliit na pawikan na wari'y naguunahang makasabay sa alon.  "Wow ang puti ng buhangin, kasing  puti siguro ito ng sa boracay, ang pino, parang masarap  mag  volleyball." "Oo nga Mommy,  parang polvoron....,   parang ang sarap manghuli ng pagong,  ayun o!."  "Bawal silang hulihin kasi kaunti na lang sila  sa  mundo at  mga baby pawikan yan," sabad ng ama ni Lian na si Rico, "hindi pagong". "Tignan mo ang mga paa nila parang palikpik. Majority ng buhay nila e sa dagat." "Yeah okay." "O, luto na ang spare ribs( na niluto sa hotplate). Puro kayo  gadget, kain na muna!" Pag  anyaya ni Rico.  Naglapitan na ang maganak sa monobloc na lamesa at upuan habang nagsasalita ang amerikanong host mula  sa isang magarang otel. Ang kahali-halinang lugar na ito ay makikita sa isang eksklusibong isla sa Pilipinas na tanging ang may milyon lang sa bangko ang maaaring makapunta. Mahal  ang magbakasyon dito dahil ekslusibo. Bawal sa walang mlaking pera.  Dinampot  ni Sandra ang itim na remote control ng TV at inilipat ang channnel mula TLC  tungo  sa paborito nilang noontime show. "Bayanihan na!" Sarap na sarap  sa   pagkain ang mag anak (sa kanilang condo unit  na sapat lang ang laki bilang kwarto  ng mag-asawa  ngunit naipilit na  maging isang buong bahay ng mga developer  sa maraming tao  sa  panahong ito).  "Rice please." Pakiusap ni    Lian. Agad na inabot ng nanay nito ang maliit na kaldero ng kanin."Wow  ang  gana mo ngayon kumain ah." "Meat lover a ko tatay  eh, kaya dapat  meat na lang lagi wag nang gulay. "  "Kain lang ng kain at bukas gulay na uli" biro ni Rico  sa  anak.   "Si Alan daw nakapunta na doon sa islang feature  sa TLC(?)" Banggit ni Sandra kay Rico.  " Tiga  doon si  Alan, binayaran lang sila ng ilang libo  para sa lupa nila at pinangakuan ng trabaho.  Nag contruction worker siya dooon noong ginagawa pa  ang lugar.  Pagkatapos magawa ang  mga  buildings,rest house at iba pang establishments  makalipas ang dalawang taon, di na uli  sya naka apak sa lugar nila.  Kaya  yun construction worker naman sya ngayon dyan sa may  SM." Sagot ni Rico.  "Ah ganun! Kawawa  naman pala si Allan." "African american ba si Allan nanay?" Inosenteng tanong ni Lian kay Sandra. "Hindi anak,  Pilipino si Allan, tunay na Pilipino!"  " Uy  ang  sarap ng  timpla  mo  sa  spare ribs ah" puri ni Sandra sa asawa. "Syempre." Maikling tugon ni Rico  kay Sandra habang nginangata ang spare ribs. Si  Allan ay  malapit  sa  pamilya, madalas  na  kunin ni Rico  ito para magkumpuni ng  mga sira na tubo, stand ng aquarium o fish  tank, switch  na ayaw  mag  switch, at minsan maging ang magbantay kay Lian.
"Tao po." "Tignan mo nga Lian kung sino yung kumakatok" utos ni Sandra sa anak  nito.  Agad    na tumayo  is  Lian  at  tumungo  sa  pinto.   "Ano po  yun?" "Tatay mo ?" "O Boyet napasyal ka, kain muna!" "Salamat, busog pa,"wika ni Boyet.  "Bakit ka napadaan?  Ano ang  sa atin?" Inilapit ni Boyet ang labi nito  sa tenga ni Rico, at nagsalita sa mahinang tono.  


Naiba ang reaksyon ng mukha ni Rico, at tila pumait ang panlasa nito sa nginangatang karne.